اعسار و کافی نبودن دارائی

اعسار از ریشه عسر به معنای نیازمند شدن و تهی دستی گرفته شده است، اما در علم حقوق در مورد فردی به کار می رود که به جهت عدم کفایت یا در دسترس نبودن دارایی و اموالش قدرت پرداخت بدهی یا هزینه دادرسی را ندارد.

 خلاصه مطلب در ویس ۲ دقیقه ای زیر

به چنین شخصی معسر گفته می شود که در صورت اثبات ناتوانی خود به دادگاه و حاصل شدن شرایط لازم، از پرداخت هزینه های دادرسی یا بدهی تا زمان دارا شدن معاف می شود. معمولا هر شخصی که تعهدی را به عهده میگیرد باید در زمان و مکان تعیین شده آن تعهد را عملی کند. اعسار، یکی از مانع هایی می باشد که بر سر راه متعهد قرار دارد. در ادامه تفصیلا به شرایط گرفتن حکم اعسار می پردازیم.

شرایط گرفتن حکم اعسار مطابق قانون

الف) نداشتن مال

مطابق ماده ۶ قانون جدید محکومیت های مالی، اعسار حالتی است که شخص به دلیل نداشتن مالی (به جز مستثنیات دین که در ادامه به شرح آن خواهیم پرداخت) و یا عدم دسترسی به دارایی خود قادر به پرداخت بدهی خود و یا تأمین هزینه های دادرسی نمی باشد.

مستثنیات دین کدامند؟

طبق ماده ۲۴ قانون جدید نحوه محکومیتها مالی، مستثنیات دین شامل موارد زیر است:

• منزل مسکونی متناسب با شأن مدیون در حالت اعسار او.
• اثاثیه و وسایل مورد نیاز زندگی که برای رفع حوائج ضروری شخص مدیون و افراد تحت تکفل وی ضروری است.
• آذوقه موجود به قدر احتیاج شخص مدیون و افراد تحت تکفل وی برای مدتی که عرفاً آذوقه را ذخیره می کنند.
• کتب و ابزار علمی و تحقیقاتی برای اهل علم و تحقیق درخور شأن آنها
• ابزار و وسایل کار کسبه، پیشه‌ وران، کشاورزان و سایر اشخاص که برای امرار معاش ضروری آنها و افراد تحت تکفلشان لازم می باشد.
• تلفن مورد استفاده مدیون
• مبلغی که بابت اجاره بها به موجر می پردازد، مشروط بر اینکه پرداخت اجاره‌بها بدون آن موجب تنگدستی گردد و منزل اجاره ای، مورد نیاز مدیون بوده و بالاتر از شأن او نباشد.

ب) عدم دسترسی به اموال

شخص ممکن است صاحب اموال و دارایی هم باشد لیکن در زمان پرداخت بدهی به آن مال دسترسی نداشته باشد در این فرض هم آن شخص معسر به حساب می آید. برای مثال حساب مالی فرد برای مدتی توسط بانک بلوکه شده باشد.

ج) تاجر نبودن شخص مدعی اعسار

به صراحت ماده ۵۱۲ قانون آیین دادرسی مدنی و ماده ۱۵ قانون اجرای محکومیت های مالی مصوب ۹۴، تاجر نمی تواند مدعی اعسار شود و چنانچه فرد تاجری، امکان پرداخت هزینه دادرسی یا بدهی خود را نداشته باشد بایستی مطابق قانون تجارت درخواست ورشکستگی تقدیم نماید نه اعسار.

نکته) مطابق قانون تجارت، تاجر شخصی است که شغل معمولی خود را معاملات تجاری قرار دهد.

د) شخص حقیقی بودن مدعی اعسار/ اعسار شرکت ها

بنابر ماده (۵۰۴ قانون آیین دادرسی مدنی) و ماده (۶ قانون محکومیت های مالی ۹۴) از آنجایی که در تعریف شخص معسر، از واژه “کسی” استفاده نموده است، بنابراین صرفا فرد حقیقی می تواند دعوای اعسار طرح نماید و اشخاص حقوقی از قبیل شرکت ها و… در صورتی که مدعی اعسار باشند باید ورشکستگی خود را اعلام نمایند.

چگونگی اثبات اعسار

آنطور که از قانون جدید نحوه محکومیت های مالی سال ۹۴، به ویژه ماده ۷ آن مستفاد می شود، بر خلاف قانون قبلی، اصل بر معسر و تنگدستی مدعی اعسار ( مدیون) می باشد و خوانده دعوا میبایست دارا بودن مدیون را اثبات کند مگر آن که وضع مالی گذشته مدیون، حاکی از دارا بودن مدیون باشد و یا ثابت شود او در گذشته به هر نحوی مالی به دست آورده است.

 مثال: چنانچه زنی دادخواست مطالبه مهریه دهد و مرد ادعای تنگدستی و اعسار داشته باشد بطوریکه وضع مالی وی در گذشته مساعد نبوده و مالی نیز دریافت نکرده باشد،  اعسار شوهر تنها با سوگند نزد قاضی پذیرفته می شود و زن اگر ادعای خلاف آن یعنی دارا بودن شوهر را دارد، باید بتواند آن را اثبات کند.

مطابق ماده ۸ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی سال ۹۴، شخص مدعی اعسار (مدیون) باید صورت کلیه اموال خود شامل تعداد یا مقدار و قیمت کلیه اموال منقول و غیر منقول را به طور دقیق از جمله میزان وجوه نقدی که وی به هر عنوان نزد بانک ها و یا موسسات مالی و اعتباری ایرانی و خارجی دارد، به همراه مشخصات دقیق حساب های مذکور و همچنین کلیه اموالی که او به هر نحو نزد اشخاص ثالث دارد و کلیه مطالبات او از اشخاص ثالث و نیز فهرست نقل و انتقالات و هر نوع تغییر دیگر در اموال مذکور از زمان یکسال قبل از طرح دعوای اعسار به بعد را ضمیمه دادخواست اعسار خود کند.

اثبات اعسار از طریق شهادت شهود

مطابق ماده ۸ و ۹ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی مصوب ۹۴، چنانچه مدیون بخواهد ادعای خود را با شهادت شهود ثابت کند، باید شهادت نامه کتبی حداقل دو شاهد را به مدتی که بتوانند نسبت به وضعیت معیشت فرد اطلاع کافی داشته باشند، ضمیمه دادخواست اعسار خود نماید.

بیشتر بخوانید: قوانین طلاق در کشور های مختلف

شاهدین میبایست علاوه بر هویت، شغل، میزان درآمد و نحوه قانونی امرار معاش مدعی اعسار، صراحتا اعلام نمایند که با مدیون به مدتی که بتوانند نسبت به وضعیت معیشت وی اطلاع کافی داشته باشند، معاشرت داشته و او به جز مستثنیات دین (برای آشنایی با مستثنیات دین به مطالب قبلی رجوع نمایید)، هیچ مال قابل دسترسی ندارد که بتواند به وسیله آن دین خود را پرداخت نماید.

انواع اعسار

اصولا هدف شخص مدیون از طرح دعوای اعسار دو چیز می باشد:

• اعسار از پرداخت هزینه دادرسی
• معاف شدن از پرداخت بدهی (محکوم به)

طرح دعوای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی:

همانطور که می دانید دادرسی قضایی در ایران و اقامه دعوا یا طرح شکایت در کلیه محاکم اعم از حقوقی یا کیفری بدون پرداخت هزینه هایی میسر نمی باشد که به این هزینه ها، هزینه دادرسی گفته می شود. لیکن چنانچه اشخاصی قادر به تأمین این هزینه ها نباشند، لذا در قانون ساز و کاری پیش بینی شده که این افراد نیز از دادرسی محروم نشوند.

این افراد میبایست ضمن دادخواست اصلی خود و یا طی دادخواست جداگانه ای، از محضر دادگاه درخواست معافیت خود از پرداخت هزینه های دادرسی را تقاضا نمایند.

طرح دعوای اعسار از پرداخت محکوم به

منظور از محکوم به، همان بدهی ای می باشد که بنا به حکم دادگاه، پرداخت آن بر عهده خوانده دعوا قرار گرفته است. این بدهی می تواند شامل محکومیت های مالی از قبیل دیه، ضرر و زیان ناشی از جرم، رد مال، جزای نقدی و… باشد.

چنانچه مدیون در زمان صدور حکم، قادر به پرداخت آن نباشد و شرایط اعسار را هم که سابقا به آن پرداخته شد داشته باشد، می تواند، دادخواست اعسار خود را تقدیم دادگاه نماید.

اعسار مطلق واعسار نسبی

انواع اعسار را از جهت دیگر می توان به اعسار مطلق و نسبی تقسیم نمود. اعسار نسبی به حالتی اطلاق می شود که شخص مدعی اعسار اگرچه قادر به پرداخت بدهی و یا هزینه دادرسی خود به صورت یکجا و تمام نمی باشد لیکن قادر است به شکل اقساطی بدهی خود را پرداخت نماید لذا دادگاه حکم به تقسیط بدهی وی می نماید.
اما زمانیکه مدیون حتی از پرداخت بدهی خود به شکل قسطی نیز عاجز باشد، گفته می شود وی معسر مطلق است.

اعسار از پرداخت مهریه

مهریه دینی است بر ذمه شوهر که در صورت تقاضای زن، حال شده و شوهر، تکلیف به پرداخت آن را دارد در غیر اینصورت مشمول ضمانت اجراهای مقرر در قانون از جمله حبس و توقیف اموال خواهد شد.

لیکن ممکن است شوهر در زمان درخواست مهریه، به دلیل تنگدستی و یا در دسترس نبودن اموالش قادر به پرداخت مهریه همسر خود نباشد.
در اینصورت نیز میبایست دادخواست اعسار خود را مطرح نماید.
بدین صورت که به دفاتر خدمات قضایی مراجعه نموده، فرم دادخواست اعسار از پرداخت محکوم به را  تهیه و تکمیل و به همراه مدارک مورد نیاز از جمله استشهادیه (شهادت کتبی حداقل دو نفر)، میزان وجوه نقدی خود در کلیه حساب های بانکی، فهرست کلیه نقل و انتقالات خود در یکسال گذشته و صورت کلیه اموال منقول و غیر منقول خود را ثبت نماید. در صورت تمایل به کسب اطلاعات بیشتر در خصوص شرایط شاهد و استشهادیه و… به عناوین قبلی رجوع نمایید.

مهلت دادخواست اعسار از مهریه

مهلت ثبت دادخواست اعسار از پرداخت مهریه یک ماه از تاریخ ابلاغ اجراییه می باشد (دادن دادخواست در این مهلت مانع از جلب می شود) اما اگر در فرصت یک ماهه مذکور دادخواست اعسار به دادگاه تقدیم نشود، زوجه می تواند تقاضای جلب شوهر را نماید و در صورت جلب شوهر، تنها با رضایت زوجه و یا معرفی کفیل و یا وثیقه گذار به تشخیص دادگاه آزاد می شود.
در صورت رد شدن اعسار بنابه حکم قطعی، به کفیل یا وثیقه گذار ابلاغ می شود، ظرف ۲۰ روز از ابلاغ واقعی، زوج (محکوم علیه) را تحویل دادگاه دهد.

اعسار از پرداخت نفقه

نفقه عبارت است از: تامین مخارج و وسایل زندگی همسر از جمله خانه، اثاثیه منزل، لباس، دارو و… که به محض انعقاد عقد دائم و به شرط تمکین زن بر‎عهده زوج قرار می گیرد.
با توجه به اطلاق ماده ۱۱۱۱ قانون مدنی، زن مستحق مطالبه نفقه ایام گذشته (که از هنگام عقد مستحق آن شده و شوهر به او پرداخت نکرده) و هم آینده خود میباشد (نفقه هم به نفقه گذشته و هم به نفقه آینده تعلق میگیرد).
چنانچه مردی از پرداخت نفقه همسرش خودداری‎کند زن می تواند برای مطالبه نفقه‎اش هم از طریق طرح شکایت کیفری و هم تقدیم دادخواست حقوقی اقدام نماید.
چنانچه زن از طریق شکایت کیفری اقدام نماید در صورت اثبات ادعای زن یعنی خودداری شوهرش از پرداخت نفقه، مرد به حبس تعزیری درجه شش محکوم می شود.
ولی اگر زن بخواهد نفقه ایام گذشته خود را مطالبه نماید تنها از طریق طرح دعوای حقوقی می تواند اقدام نماید.
حال چنانچه زوجه قادر به پرداخت مبلغ نفقه نباشد، میبایست دادخواستی تحت عنوان، دادخواست اعسار از پرداخت نفقه به همراه مدارک مورد نیاز از جمله استشهادیه، لیست وجوه نقدی نزد بانک ها، لیست اموال منقول و غیر منقول خود، فهرست نقل و انتقالات خود در یکسال اخیر، مطرح نماید. در اینصورت با تشخیص قاضی، قرار تقسیط مهریه صادر می شود.

اعسار چک

در خصوص بدهی ناشی از اسناد تجاری به ویژه چک، اختلاف نظر وجود دارد از این حیث که آیا می توان دعوای اعسار مطرح نمود یا خیر؟
همانطور که سابقا اشاره شد، دعوای اعسار از شخص تاجر پذیرفته نمی باشد در خصوص اسناد تجاری نیز این ابهام وجود دارد که آیا صادر کننده اسناد تجاری و به طور خاص تاجر محسوب می شود یا خیر.
پاسخ به این ابهام از این جهت اهمیت دارد که چنانچه عمل صدور چک را تجاری بدانیم و شخص صادر کننده را نیز تاجر، صادر کننده چک نمی تواند طرح دعوای اعسار نماید بلکه در صورت ناتوانی باید دعوای ورشکستگی مطرح کند.
بنا بر نظر کمیسیون نشست قضایی و با استناد به ماده ۳۱۴ قانون تجارت، از آنجایی که صدور چک ذاتا عمل تجاری محسوب نمی شود و هر صادر کننده چکی نیز تاجر محسوب نمی شود بنابراین می تواند دادخواست اعسار خود را با شرایط لازم تقدیم دادگاه نماید.

تجدید نظر خواهی نسبت به رأی اعسار

با توجه به رأی وحدت رویه هیأت عمومی دیوان عالی کشور، دعوای اعسار یک دعوای غیر مالی است لذا مستندا به ماده ( ۳۳۱) قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور مدنی، کلیه احکام صادره در دعاوی غیر مالی، قابل درخواست تجدید نظر میباشد و خارج از نوبت قابل رسیدگی است.
درخواست تجدید نظر نسبت به حکم اعسار، ظرف مهلت ده روز پس از ابلاغ واقعی حکم، قابل تجدید نظر در دادگاه های تجدید نظر است.

آیا داشتن وکیل منجر به رد دعوای اعسار می شود؟

اگرچه داشتن وکیل می تواند دلیلی بر مکنت و دارندگی مدیون باشد لیکن به صرف داشتن وکیل نمی توان دادخواست اعساری را رد کرد بلکه قاضی دادگاه میبایست با بررسی شهادت شهود و وضعیت مالی گذشته مدیون، حکم مقتضی را صادر مینماید.

 نحوه طرح دعوای اعسار از سوی محکوم علیه

مطابق قانون جدید اجرای محکومیت های مالی۱۳۹۴، مدیون می تواند طی دو مرحله دادخواست اعسار خود را مطرح نماید.

الف) تقدیم دادخواست اعسار ظرف مهلت سی روز

در صورتیکه مدیون که محکوم به پرداخت بدهی شده باشد، ظرف سی روز پس از ابلاغ اجراییه، ضمن ارایه صورت کلیه اموال خود، دعوای اعسار خویش را اقامه کرده باشد، حبس نمی شود، مگر آنکه مدیون دعوای اعسار خود را پس بگیرد.

ب)تقدیم دادخواست اعسار خارج از مهلت سی روز:

چنانچه محکوم، خارج از مهلت سی روزه مقرر دعوای خود را بخواهد مطرح کند، اگر خواهان (طلبکار) آزادی وی را بدون گرفتن تأمین بپذیرد و یا محکوم بنا به تشخیص دادگاه، کفیل یا وثیقه معتبر و معادل بدهی ارایه نماید، دادگاه با صدور قرار قبولی وثیقه یا کفیل تا روشن شدن وضعیت اعسار از حبس محکوم خودداری می نماید و در صورت بودن در حبس او را آزاد می کند.
در صورت رد دعوای اعسار به کفیل یا وثیقه گذار ابلاغ می شود که ظرف مهلت بیست روز پس از ابلاغ واقعی، نسبت به تحویل محکوم اقدام نمایند در غیر اینصورت به دستور دادستان یا رییس دادگاه، نسبت به برداشت هزینه ها و بدهی از مبلغ وثیقه یا وجه الکفاله  اقدام می شود.