سوگند و انواع آن، نحوه ادای سوگند و آثار سوگند در امور حقوقی

یکی از ادله اثبات که هم در امور حقوقی و هم در امور کیفری مطرح است سوگند یا قسم است که در امور کیفری قسامه نیز به آن اضافه می شود که درهرحال نوعی قسم است. سوگند در امور حقوقی و کیفری پیشینه قدیمی دارد و حتی پیشینه آن به دوران باستان باز می گردد. در این مطلب قصد داریم سوگند و انواع آن، نحوه ادای سوگند و آثار سوگند در امور حقوقی را بیان نماییم.

سوگند یا قسم چیست؟

سوگند یا قسم اخباری تشریفاتی است که به موجب آن شخص خداوند متعال یا سایر مقدسات را بر صدق اظهار یا عهد خود گواه می گیرد در حالی که علی القاعده نمی بایست صرف گفتار اشخاص به نفع آنها قابل استناد باشد، ترتیب اثر دادن به گفتاری که به قید سوگند باشد مبتنی بر جنبه دینی سوگند یعنی ترس از خداست.

اقسام سوگند در امور حقوقی در حقوق ایران

سوگند به دو دسته کلی یعنی سوگند عهدی و قضایی تقسیم می شود. سوگند عهدی که ارتباط مستقیمی با ادله اثبات دعوا ندارد سوگندی است که به موجب آن شخص عهد می نماید ماموریت یا اقدامی را با شرایط مشخصی به گونه شایسته انجام دهد. مانند سوگند رییس جمهور قضات و وکلا. سوگند اثباتی یا قضایی سوگندی است که در محدوده قانون ادعا را اثبات می کند و بنابراین از ادله اثبات دعواست.

انواع سوگند قضایی

سوگند قضایی یا اثباتی به سه دسته تقسیم می شود:

• سوگند قاطع دعوا یا بتی
• سوگند تکمیلی
• سوگند استظهاری

سوگند بتی یا قاطع دعوا در چه دعاوی ای مطرح است و چه شرایطی دارد؟

سوگند بتی یا قاطع دعوا سوگندی است که به وسیله آن حسب مورد ادعای مدعی ساقط و یا اثبات می شود. طبق ماده۱۳۲۵ قانون مدنی؛ در دعاوی ای که به شهادت شهود قابل اثبات است مدعی می تواند حکم به دعوای خود را که مورد انکار مدعی علیه است منوط به قسم او نماید. همچنین طبق ماده۱۳۲۶ قانون مدنی؛ در موارد ماده فوق مدعی علیه نیز می تواند در صورتی که مدعی سقوط دین یا تعهد یا نحو آن باشد حکم به دعوا را منوط به قسم مدعی کند. پرسشی که اینجا مطرح می شود این است که چه دعاوی ای با سوگند بتی قابل اثبات است؟ مطابق ‌ماده ۲۷۱ قانون آیین دادرسی مدنی؛ در کلیه دعاوی مالی و سایر حقوق‌الناس از قبیل نکاح، طلاق، رجوع در طلاق، نسب، وکالت و وصیت که فاقد دلائل و مدارک معتبر‌ دیگر باشد سوگند شرعی به شرح مواد آتی می‌تواند ملاک و مستند صدور حکم دادگاه قرار گیرد.

اتیان سوگند بتی چه شرایط ماهوی ای دارد؟

طبق ‌ماده ۲۷۰ قانون فوق، در مواردی‌ که صدور حکم دادگاه منوط به سوگند شرعی می‌باشد، دادگاه به‌ درخواست متقاضی، قرار اتیان سوگند صادر کرده و در آن،‌ موضوع سوگند و شخصی را که باید سوگند یاد کند تعیین می‌نماید. شرایط ماهوی آن عبارتند از این که ادعا بدون دلیل باشد- ادعا به شخص اداکننده سوگند منتسب باشد- امر از اموری باشد که می تواند موضوع سوگند واقع شود و کسی که سوگند یاد می کند شرایط قانونی لازم را داشته باشد.

هرگاه خوانده در پاسخ خواهان ادعایی مبنی بر برائت ذمه از سوی خواهان یا دریافت مال مورد ادعا یا صلح و هبه نسبت به آن و یا‌ تملیک مال به موجب یکی از عقود ناقله نماید، دعوا منقلب شده، خواهان، خوانده و خوانده، خواهان تلقی می‌شود و حسب مورد با آنان رفتار خواهد‌ شد. بنابراین در صورتی می توان به سوگند روی آورد که ادعا وجود داشته باشد و ثانیاً دلیل و اماره ای بر صحت ادعا وجود نداشته باشد.

طبق ماده ۱۳۲۵ قانون مدنی، در دعاوی که به شهادت شهود قابل اثبات است مدعی می تواند حکم به دعوی خود را که مورد انکار مدعی علیه است منوط به قسم او نماید. در موارد ماده فوق مدعی علیه نیز می تواند در صورتی که مدعی سقوط دین یا تعهد یا نحو آن باشد حکم به دعوی را منوط به قسم مدعی کند. البته مدعی یا مدعی علیه در مورد دو ماده قبل در صورتی می تواند تقاضای قسم از طرف دیگر نماید که عمل یا موضوع دعوی منتسب به شخص آن طرف باشد.بنابراین در دعاوی بر صغیر و مجنون نمی توان قسم را بر ولی یا وصی یا قیم متوجه کرد مگر نسبت به اعمال صادره از شخص آنها مادامی که به ولایت یا وصایت یا قیمومت باقی هستند و همچنین است در کلیه مواردی که امر منتسب به یک طرف باشد.

تشریفات و آثار سوگند قاطع دعوا (بتی)

طبق ‌ماده ۲۷۲ قانون آیین دادرسی مدنی؛ هرگاه خواهان (‌مدعی) فاقد بینه و گواه واجد شرایط باشد و خوانده منکر ادعای خواهان بوده به تقاضای خواهان، منکر‌ ادای سوگند می‌نماید و به موجب آن ادعا ساقط خواهد شد. همچنین چنانچه خوانده در پاسخ خواهان ادعایی مبنی بر برائت ذمه از سوی خواهان یا دریافت مال مورد ادعا یا صلح و هبه نسبت به آن و یا‌تملیک مال به موجب یکی از عقود ناقله نماید، دعوا منقلب شده، خواهان، خوانده و خوانده، خواهان تلقی می‌شود و حسب مورد با آنان رفتار خواهد ‌شد.

اگر خوانده از ادای سوگند امتناع ورزد و سوگند را به خواهان واگذار نماید، با سوگند وی ادعایش ثابت می‌شود و در صورت نکول ‌ادعای او ساقط و به موجب آن حکم صادر می‌گردد.

نکول مدعی علیه چه آثاری دارد؟

هرگاه مدعی علیه چه خواهان و یا خوانده دعوا باشد از ادی سوگند خودداری کند و از اختیاری نیز که در رد سوگند به مدعی دارد استفاده ننماید و این را به دادگاه اعلام نماید، تعیین تکلیف ادعا با دشواری روبه رو می شود. زیرا از یک سو ادعا بی دلیل است و از سوی دیگر مدعی علیه علی رغم انکار ادعا و درخواست سوگند از ادای سوگند و رد آن به مدعی خودداری و این امر را به دادگاه اعلام می نماید. طبق ‌ماده ۲۷۴ همان قانون چنانچه منکر از ادای سوگند و رد آن به خواهان نکول نماید دادگاه سه بار جهت اتیان سوگند یا رد آن به خواهان، به منکر اخطار‌ می‌کند، در غیر این‌ صورت ناکل شناخته خواهد شد. با اصرار خوانده بر موضع خود، دادگاه ادای سوگند را به خواهان واگذار نموده و با سوگند وی ادعا ثابت و به موجب آن حکم صادر می‌شود و‌ درصورت نکول خواهان از ادای سوگند، ادعای او ساقط خواهد شد.

بیشتر بخوانید: شهادت کذب و عملی صرفا اخلاقی یا دارای مجازات کیفری؟

سکوت مدعی علیه و آثار آن

طبق ماده۲۷۶ قانون آیین دادرسی مدنی؛ هرگاه خوانده در جلسه دادرسی در قبال ادعای خواهان به علت عارضه‌ای از قبیل لکنت زبان یا لال بودن سکوت نماید قاضی دادگاه‌ رأساً یا به وسیله مترجم یا متخصص امر مراد وی را کشف یا عارضه را برطرف می‌نماید و چنانچه سکوت خوانده و استنکاف وی از باب تعمد و ایذاء‌ باشد دادگاه ضمن تذکر عواقب شرعی و قانونی کتمان حقیقت، سه بار به خوانده اخطار می‌نماید که در نتیجه استنکاف، ناکل شناخته می‌شود، در این‌ صورت با سوگند خواهان دعوا ثابت و حکم بر محکومیت خوانده صادر خواهد شد.

اگر در جلسه اتیان سوگند حاضر نشویم چه اثری دارد؟

بعد از صدور قرار اتیان سوگند، در صورتی که شخصی که باید سوگند یاد کند حاضر باشد، دادگاه درهمان جلسه سوگند می‌دهد و‌ در صورت عدم حضور تعیین وقت نموده، طرفین را دعوت می‌کند. اگر کسی که باید سوگند یاد کند بدون عذر موجه حاضر نشود یا بعد از حضور از‌ سوگند امتناع نماید نکول محسوب و دادگاه اتیان سوگند را به طرف دعوا رد می‌کند و با اتیان سوگند، حکم صادر خواهد شد وگرنه دعوا ساقط می‌گردد.‌در برگ احضاریه جهت حضور و نتیجه عدم حضور باید قید گردد. اگر کسی که باید سوگند یاد کند برای قبول یا رد سوگند مهلت بخواهد، دادگاه می‌تواند به‌ اندازه‌ای که موجب ضرر طرف نشود به او یک‌بار مهلت بدهد.

سوگند تکمیلی چیست و در چه دعاوی ای مطرح است؟

سوگند تکمیلی سوگندی است که برای تکمیل دلیل ناقصی که مدعی ارائه نموده، توسط او ادا می شود. بنابراین تفاوتهای آن با سوگند قاطع این است که از یک سو اگرچه مدعی دلیلی ارائه نموده اما این دلیل با چشم پوشی از شخص خواهان یا خوانده دعوا به تنهایی توان اثبات ادعا را ندارد درحالی که در سوگند بتی مدعی هیچ دلیلی ارائه ننموده است.

دعاوی قابل اثبات با سوگند تکمیلی طبق ماده۲۷۷ قانون جدید عبارتست از: در کلیه دعاوی مالی که به هر علت و سببی به ذمه تعلق می‌گیرد از قبیل قرض، ثمن معامله ، مال‌الاجاره ، دیه جنایات، مهریه، نفقه،‌ ضمان به تلف یا اتلاف – همچنین دعاوی که مقصود از آن مال است از قبیل بیع، صلح، اجاره، هبه، وصیت به نفع مدعی، جنایت خطائی و شبه عمد‌ موجب دیه – چنانچه برای خواهان امکان اقامه بینه شرعی نباشد می‌تواند با معرفی یک گواه مرد یا دو گواه زن به ضمیمه یک سوگند ادعای خود را ‌اثبات کند.

سوگند استظهاری چیست؟

طبق ماده ۱۳۳۳ قانون مدنی؛ در دعوی متوفی در صورتی که اصل حق ثابت شده و بقاء آن در نظر حاکم ثابت نباشد، حاکم می تواند از مدعی بخواهد که بر بقاء حق خود قسم یاد کند. در این مورد کسی که از او مطالبه قسم شده است نمی تواند قسم را به مدعی علیه رد کند. همچنین طبق ‌ماده ۲۷۸ قانون آیین دادرسی مدنی؛ در دعوای بر میت پس از اقامه بینه، سوگند خواهان نیز لازم است و درصورت امتناع از سوگند، حق وی ساقط می‌شود.

هرگاه خواهان، در دعوای بر میت، وارث صاحب حق باشد و بر اثبات ادعای خود اقامه بینه کند علاوه بر آن باید اداء سوگند نماید.‌ درصورت عدم اتیان سوگند حق مورد ادعا ساقط خواهد شد. درصورت تعدد وراث هر یک نسبت به سهم خود باید ادای سوگند نمایند چنانچه بعضی ادای سوگند نموده و بعضی نکول کنند ادعا‌ نسبت به کسانی که ادای سوگند کرده ثابت و نسبت به نکول کنندگان ساقط خواهد شد. چنانچه وراث خوانده متعدد باشند و خواهان شخص دیگری باشد پس از اقامه بینه توسط خواهان، ادای یک سوگند کفایت می‌کند.