با توجه به این که انسان پس از فوت، دیگر توانایی مراقبت و حراست از اموال خود را ندارد و عمل به وصیت وی هم در ید و اختیار وصی می‌باشد؛ لذا قانون‌گذار با وضع نهادی به نام «تحریر ترکه» سعی در حفظ و حراست از حقوق وراث کرده است.
تحریر ترکه یک نوع عمل احتیاطی قلمداد می‌شود که با هدف تعیین مقدار ترکه و بدهی‌های شخص فوت‌شده برای حفظ حقوق طلبکاران و وراث از دستبرد افرادی که با متوفی هم منزل بوده یا در دارایی او مداخله داشته اعم از بعضی ورثه یا افراد دیگر بسیار مفید است.
در این گفتار هم سعی می‌شود تا با ارائه مواد قانونی و رویه‌ی عملی، خواننده با این نهاد بیشتر آشنا گردد و با اطلاع از نکات کاربردی بتواند در صورت نیاز اقدامات اولیه تحریر ترکه را سرعت بخشد.
دسترسی سریع به عناوین:
تعریف و فلسفه وجودی تحریر ترکه
از نظر اصطلاحِ حقوقی، تحریر ترکه مجموعه اقداماتی است که در طی آن دارایی و دیون متوفی مشخص می‌گردد و از اموال شخص فوت‌شده محافظت به عمل می‌آید. به دیگر سخن، صورت برداری دقیق از ترکه با توصیف اموال و ارزیابی آن و مشخص کردن مطالبات و بدهی‌ها که به موجب احکام نهایی و اسناد رسمی یا دفاتر بازرگانی و برگه‌ای مربوط به متوفی یا اقرار بدهکاران ورثه، قطعی است.
انجام عملیات تحریر ترکه باعث می‌گردد که وارثان بینش لازم را در تصمیم‌گیری پیدا کنند. بستانکاران هم با تحریر ترکه از چگونگی و اندازه وثیقه طلب خود مطلع می‌شوند و موصی له نیز تناسب میزان آن را با ارزش کل ترکه در زمان مرگ موصی می‌فهمد و سهم خود را از کل دارایی متوفی تا زمان تصفیه‌ی آن تمییز می‌دهد.
قبول یا رد ترکه به چه معناست و چه آثاری دارد
باید توجه داشت که پس از فوت مُوَرث (شخص ارث دهنده) اموال وی به صورت قهری و ناخواسته وارد دارایی وراث وی می‌گردد و قبول و رد ترکه تأثیری در این انتقال قهری ندارد.
منظور از قبول ترکه با توجه به نص ماده ۲۴۰ قانون امور حسبی که بیان می‌دارد:
«ورثه متوفی می‌توانند ترکه را قبول کرده که دیون متوفی را بپردازند و یا ترکه را واگذار و رد کنند که به بستانکاران داده شود و نیز می‌توانند قبول یا رد خود را منوط به تحریر ترکه نمایند و پس از تحریر ترکه دیون و ترکه را مطابق صورت تحریر قبول یا رد نمایند و یا تصفیه ترکه را از دادگاه بخواهند.»
این است که اگر ورثه ترکه را قبول کردند، فرض می‌شود که لابد اموال شخص متوفی کافی برای بدهکاری‌های وی است و هر ورثه‌ای موظف است به نسبت سهم‌الارث خود بدهی‌های وی را بپردازد مگر اینکه بتواند خلاف این فرض را ثابت کند. یعنی ثابت کند که اموال متوفی برای پرداخت بدهی‌های وی کافی نیست یا اینکه ثابت کند بدون تعدی و تفریط، اموال متوفی نابود شده است.
رد ترکه یعنی اینکه وراث گمان می‌کنند که اموال متوفی کفاف بدهی‌های وی را نمی‌دهد و از طلبکاران یا دادستان می‌خواهند که تحریر ترکه را بر عهده بگیرند. در این صورت دیگر بار اثبات کافی یا ناکافی بودن اموال متوفی بر عهده‌ی وراث نیست. اما در همین فرض هم ارث به صورت ناخواسته و قهری به وراث می‌رسد.
تذکر: ماده ۲۵۰ قانون امور حسبی «رد ترکه باید ظرف یک ماه از تاریخ اطلاع وارث از فوت مورث خود یا از تاریخ ابلاغ خاتمه تحریر ترکه صورت گیرد و اگر در این مدت اقدام نکنند این عدم رد در حکم قبول ترکه خواهد بود».
نکته: اگر تمام وراث ترکه را رد کنند، تعیین مدیر ترکه به عهده دادگاه خواهد بود.
اشخاصی که می‌توانند درخواست تحریر ترکه کنند
الف) وراث یا نماینده قانونی آنها.
ب) وصی، آن هم بر اداره اموال شخص متوفی.
ج) امینِ غایب و قیمِ محجور، فقط ظرف ده روز از تاریخ تعیین و ابلاغ سمت به آنها.
د) طبق ماده ۳۳۸ قانون امور حسبی در ترکه‌ی متوفی خارجی، ذینفع یا کنسول دولت متبوع متوفی می‌تواند درخواست تحریر ترکه کند.
ه) با استناد به مواد ۳۲۷ و ۳۲۸ قانون امور حسبی، در مورد ترکه‌ی متوفی بلاوارث، هر ذینفع یا دادستان یا مدیر ترکه می‌تواند تحریر ترکه را درخواست کنند.
مدارک لازم برای تحریر ترکه چیست؟
در ابتدا ورثه پس از تهیه مدارک و مستندات لازم، باید دادخواست تحریر ترکه را به شورای حل اختلاف آخرین اقامتگاه متوفی (بر اساس بند ت ماده ۹ قانون شورای حل اختلاف مصوب ۱۳۹۴) تقدیم نماید.(از سال ۱۳۹۴ دیگر ماده ۱۶۳ قانون امور حسبی اعمال نمی‌شود).
مدارک لازم برای پیوست به دادخواست عبارت اند از :
- گواهی فوت مورث
- گواهی انحصار وراثت
- صورت تمام اموال شخص متوفی (صورت کلی اموال و دیون ارائه‌شده توسط وراث یا نمایندگان قانونی آنها و نظر کارشناس تحریر ترکه)
این کارشناس کیست؟ مطابق با دادخواست تقدیم شده، دادگاه کارشناسی را به منظور صورت برداری از کلیه‌ی اموال و دیون شخص متوفی انتخاب می‌کند.
کارشناس در ابتدا صورتی از کلیه اموال ایشان را لیست نموده که از قبیل :
- توصیف اموال منقول با تعیین قیمت روز آنها
- تعیین اوصاف و وزن و عیار نقره و طلا و فلزات گران‌بها
- مبلغ و نوع نقدینگی موجود
- قیمت و نوع اوراق بهادار (مثل سهام شرکت‌ها، اوراق مشارکت و…)
- اسناد با ذکر ویژگی آنها
- نام و فهرستی از اموال غیرمنقول
بعد به لیست نگاشته شده، طلب‌ها و بدهکاری‌های متوفی که به موجب احکام نهایی و اسناد رسمی یا دفاتر و برگه‌ای مربوط به متوفی یا اقرار مدیون‌ها و وراث مسلم است نیز اضافه می‌گردد.
پس از تحقق این کار، صورت مجلسی به ترتیب زیر نوشته می‌شود:
- نام و سمت متصدی انجام تحریر ترکه
- نام و مشخصات کسانی که احضار شده‌اند و کسانی که حضور داشتند
- محلی که تحریر ترکه در آنجا صورت گرفت
- بیانات افراد در رابطه با به بدهی یا دارایی و ترکه متوفی
- نام و مشخصات شخصی که اسناد و اموال به او داده می‌شود
نکاتی که در تحریر ترکه باید بدان توجه داشت
ماده ۲۱۷ قانون امور حسبی:
«اگر در ضمن ترکه دفاتر بازرگانی باشد، جاهای سفید آن با دو خط متقاطع پر می‌شود و اگر دفاتر مطابق قانون پلمپ نشده باشد، متصدی تحریر ترکه، صفحات را امضاء می‌نماید و اگر بین صفحه‌هایی که نوشته‌شده جای سفید مانده باشد آنجا دو خط متقاطع کشیده می‌شود.»
اگر متوفی دارای مهر شخصی یا مهر تجارت‌خانه باشد، باید در جعبه‌ای مطمئن گذاشته و در آن بسته و مهر و موم شود. این اقدامات برای این است که پس از فوت در دفاتر چیزی اضافه نشود.
ماده ۲۱۸ قانون امور حسبی:
«در مدتی که ترکه تحریر می‌شود، تصرف در ترکه ممنوع است. مگر تصرفاتی که برای اداره و حفظ ترکه لازم است.»
در تفسیر ماده فوق می‌توان گفت هزینه‌ی لازم برای اداره و تحریر ترکه از وجه نقد متوفی پرداخت می‌شود و اگر وجه نقدی نباشد، با توجه به نظر دادرس، بعضی از اموال او که مصلحت اقتضا نماید به فروش می‌رسد و از ثمن آن هزینه‌های ضروری برای اداره و حفظ ترکه پرداخت می‌گردد.
ماده ۲۱۹ قانون امور حسبی:
«عملیات اجرایی راجع به بدهی متوفی در مدت تحریر ترکه معلق می‌ماند.»
علت حکم ماده ۲۱۹ این است که اگر عملیات اجرایی جریان داشته باشد و اموال متوفی مورد بازداشت و مزایده و فروش قرار بگیرد، بی نظمی در امور تحریر ترکه ایجاد می‌شود.
علاوه بر آنکه بازداشت و مزایده‌ی بعضی از اموال متوفی در مقابل اجراییه به نفع بعضی از طلبکاران، ممکن است به زبان بستانکاران دیگر تمام شود که طلب آنان مورد صدور اجراییه قرار نگرفته است. چون که با فوت مدیون، تمامی ترکه متعلق حق طلبکاران او می‌گردد. چه مورد حکم و اجرائیه قرار گرفته باشد چه موعد تادیه آن هنوز نرسیده باشد.
ماده ۲۲۰ قانون امور حسبی:
«مرور زمان نسبت به مطالبات متوفی در مدت تحریر ترکه جاری نمی‌شود.»
ماده ۲۲۱ قانون امور حسبی:
«دعاوی راجع به ترکه یا بدهی متوفی در مدت تحریر ترکه توقیف می‌شود ولی به درخواست مدعی ممکن است خواسته تأمین شود.»
با توجه به ماده ۲۲۱ اگر کسی دعوی به طرفیت متصرف ترکه یا ورثه راجع به عین ترکه یا بدهی از متوفی اقامه کند، پس از درخواست تحریر ترکه، دعوی مزبور متوقف می‌شود تا تحریر ترکه تمام گردد.
ماده ۲۲۲ قانون امور حسبی:
«صورت ترکه و همچنین صورت مجلس تحریر ترکه در دفتر دادگاه بایگانی می‌شود و اشخاص ذینفع می‌توانند به آن مراجعه نموده و رونوشت بگیرند.»
مدارک لازم برای اخذ انحصار وراثت چیست؟
- شناسنامه و گواهی فوت متوفی (صادره از سوی پزشکی قانونی)
- استشهادیه محلی (از اعضای فامیل و هم‌محلی‌ها استشهادیه تهیه گردد و در دفترخانه، رسمی شود)
- رسید گواهی مالیاتی (مالیات بر ارث)
- کپی برابر اصل شده شناسنامه‌ی تمامی وراث
معنی مهر و موم ترکه چیست؟
عبارت «مهر و موم ترکه» به معنای حفظ و نگهداری اموال شخص متوفی برای دوری از دخل و تصرف وراث، توسط مراجع قضایی صالح است. مهر و موم ترکه به درخواست وراث، نمایندگان قانونی آنها، طلبکار متوفی یا وصی صورت می‌پذیرد و فقط همین افراد نیز می‌توانند رفع مهر و موم ترکه را بخواهند.
نمونه دادخواست گواهی انحصار وراثت به شورای حل اختلاف
| مشخصات طرفین | نام | نام خانوادگي | نام پدر | شغل | محل اقامت |
| خواهان | خانم/آقای | ||||
| خوانده | خانم/آقای | ||||
| وکیل | خانم/آقای | ||||
| تعیین خواسته و بهای آن | درخواست تحریر و مهر و موم ترکه | ||||
| دلایل و منضمات دادخواست | ۱- گواهی فوت متوفی | ۲- گواهی حصر وراثت | ۳- فتوکپی شناسنامه خواهان و خواندگان
|
ریاست محترم شورای حل اختلاف ….
با سلام
احتراماً به اطلاع می‌رساند شادروان مرحوم مغفور……….. مورث این جانب (خواهان) و خوانندگان، مطابق با گواهی فوت (پیوستی دادخواست) به تاریخ……… به رحمت خدا رفته و ماترک منقول و غیرمنقول از ایشان به جای مانده، چون بیم حیف درصدد حیف و میل ماترک هستند. بدین وسیله به استناد مواد۱۶۷ و ۱۷۴ و ۲۰۶ و ۲۰۷ قانون امور حسبی و بند (ت) ماده ۹ قانون شوراهای حل اختلاف مصوب سال ۱۳۹۴ تقاضای رسیدگی و صدور قرار مهر و موم و تحریر ترکه متوفی را از آن مقام محترم خواستارم. محل امضاء
مرجع صالح اعتراض به تحریر ترکه کجاست؟
بر اساس با ماده‌ی ۹ قانون شوراهای حل اختلاف مصوب ۱۳۹۴، کلیه‌ی آرای صادر شده موضوع ماده‌ی ۹ این قانون (ازجمله تحریر ترکه) ظرف ۲۰ روز از تاریخ ابلاغ، قابل تجدیدنظرخواهی است.
مرجع صالح برای تجدیدنظر از آرای قاضی شورا، حسب مورد دادگاه عمومی حقوقی یا کیفری ۲ همان حوزه‌ی قضایی است که در رابطه با موضوع تحریر ترکه باید «دادگاه عمومی حقوقی» را صالح دانست.
در همین باره ماده‌ی ۲۲۳ قانون امور حسبی بیان می‌کند:
«هرگاه در موقع تحریر ترکه اختلافاتی بین ورثه راجع به اداره ترکه باشد، دادگاه سعی می‌کند که اختلاف آنها به طریق مسالمت آمیز مرتفع گردد و الا به درخواست یکی از ورثه، کسی را از ورثه یا غیر آنها برای حفظ ترکه موقتاً معین می‌کند»
نتیجه گیری
با فوت هر شخص، اموالی از او باقی می‌ماند که به وراث وی می‌رسد لکن قبل از تقسیم اموال بر اساس جنسیت یک سری مقدماتی لازم دارد. مثل اینکه هزینه کفن و دفن و دیون و واجبات مالی او از اصل مال پرداخت شود و سپس عمل به وصیت واجب است تا یک سوم مقصود از تحریر ترکه تعیین مقدار ترکه و دیون متوفی است و درخواست آن از ورثه یا نماینده قانونی آنها و وصی برای اداره اموال پذیرفته می‌شود.
سلام.پدر من ۲ماه است فوت شدند.انحصار وراثت نامحدود گرفتیم.برای اینکه بفهمیم اموال پدرم دقیقا چیا هست باید چطور پیگیری کنیم؟ضمن اینکه میدونیم در تهران پدرم زمین داره ولی نمیدونیم سندش تک برگه یا دستی یا منگوله دار.چطور میتونیم پیگیری کنیم؟ حتی اگه ثبت دستی باشه میتونیم پیداش کنیم؟ممنون
سلام شما می تواید با گواهی فوت پدرتان درخواست انحصار وراثت از طریق دادگاه را انجام بدین
میشه ترکه و تقسیم رو به ام مطالبه کرد