مجازات های تکمیلی و تبعی چیست

در قانون مجازات اسلامی، قانونگذار سه نوع مجازات کلی برای جرایم پیش بینی کرده است، که شامل مجازات های اصلی، مجازات های تکمیلی و مجازات های تبعی است.

در مجازات های اصلی، که در هر جرمی که تحقق پیدا می کند، قانونگذار برای آن مجازات مشخصی تعیین کرده است برای مثال اگر شخصی به دیگری توهین و فحاشی کند، اگر قذف (نسبت دادن زنا یا لواط به دیگری) باشد، حد قذف یعنی ۸۰ تازیانه می خورد و اگر قذف نباشد، تا ۷۴ ضربه تازیانه و جزای نقدی به تشخیص قاضی رسیدگی کننده بعنوان مجازات اصلی برای مجرم تعیین می گردد و در مثال دیگر، اگر شخصی مرتکب کلاهبرداری از طریق فریب دیگران شود، قانونگذار مجازات اصلی مجرم را در ماده ۱ قانون مجازات مرتکبین ارتشاء، اختلاس و کلاهبرداری علاوه بر رد مال، یک تا هفت سال حبس و پرداخت جزای نقدی معادل مالی که برده است، محکوم می گردد.

اما قانونگذار در برخی از جرایم، که در ادامه مشروحاً به آن پرداخته خواهد شد، مجازات های تکمیلی به صلاحدید دادگاه رسیدگی کننده، و مجازات های تبعی به تشخیص قانون متناسب با جرم، پیش بینی کرده که از همین بابت در این نوشتار مجازات های تکمیلی و تبعی در دو بخش کلی مورد بررسی قرار می گیرد.

 مجازات های تکمیل کننده مجازات اصلی

ماده ۲۳ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ در ابتدا بیان می کند:

” دادگاه می تواند فردی را که به حد، قصاص یا مجازات تعزیری محکوم کرده است با رعایت شرایط مقرر در این قانون، متناسب با جرم ارتکابی و خصوصیات وی به یک یا چند مجازات از مجازات های تکمیلی محکوم نماید … “

پیش از بیان انواع مجازات های تکمیلی باید خصوصیات و شرایط تحقق مجازات های تکمیلی را بررسی نماییم.

شرایط مجازات تکمیلی

• نخست اینکه تمامی موارد مندرج در ماده ۲۳ قانون مجازات اسلامی، از جمله مجازات های تکمیلی اختیاری محسوب می شود .
• دوم اینکه قانونگذار مجازات های تکمیلی اختیاری را تنها در سه مورد پیش بینی کرده است، یعنی:

1. جرایم موجب حد
2. جرایم موجب قصاص
3. جرایم تعزیری که فرقی نمی کند جرم عمدی اتفاق افتاده باشد یا غیرعمدی و یا اینکه مجازات مشمول حبس است یا نه.

• سوم اینکه حداکثر مدت مجازات های تکمیلی دو سال مگر اینکه قانونگذار مدت بیشتر پیش بینی کرده باشد که برای مثال در برخی از مصادیق تصادفات رانندگی، دادگاه می تواند علاوه بر مجازات پرداخت دیه، و جزای نقدی، مرتکب را به یک تا پنج سال محرومیت از داشتن گواهینامه رانندگی محکوم کند که این استثنای مدت دو سال مجازات های تکمیلی می باشد.
• چهارم اینکه محدودیت در تعیین تعداد مجازات های تکمیلی برای دادگاه وجود ندارد و به تناسب جرم ارتکابی و شرایط مرتکب، تعداد آن را مشخص می کند.
• پنجم اینکه مجازات های تکمیلی صرفاً در خصوص اشخاص حقیقی یعنی افراد، قابلیت اعمال را دارد و در خصوص اشخاص حقوقی مثل شرکت ها اعمال نمی شود.
• ششم نیز اینکه اگر قانون خاص خود مجازاتی تکمیلی برای جرم پیش بینی کرده باشد، دادگاه دیگر نمی تواند مدت آن را افزایش دهد، برای مثال در قانون صدور چک، کسی که چک بلامحل با مبلغ پنجاه میلیون ریال صادر کند، جدای از حبس یک تا دو سال، به مدت دو سال نیز از داشتن دسته چک محروم می شود که در واقع دادگاه نمی تواند مجازات تکمیلی محرومیت از داشتن دسته چک را به سه سال افزایش دهد.
• و هفتم اینکه اگر مجازات تکمیلی و اصلی از یک نوع باشد، مجازات اصلی مورد حکم قرار می گیرد برای مثال اگر فردی صرفاً محکوم به پرداخت دیه شده باشد، دیگر به مجازات تکمیلی محکوم نمی گردد و تنها دیه را باید پرداخت کند و یا اینکه اگر شخصی محکوم به حبس تعزیری درجه ۷ شود، دیگر مجازات تکمیلی برایش در نظر گرفته نمی شود.

موارد مجازات های تکمیلی

حال موارد مجازات های تکمیلی به شرح زیر هستند؛

•  اقامت اجباری در محل معین
•  منع از اقامت در محل یا محل های معین
•  منع از اشتغال به شغل، حرفه یا کار معین
• انفصال از خدمات دولتی یا عمومی
• منع از رانندگی با وسایل نقلیه موتوری و یا تصدی وسایل موتوری
• منع از داشتن دسته چک و یا اصدار اسناد تجاری
• منع از حمل سلاح
•  منع از خروج از کشور
• اخراج بیگانگان از کشور
• الزام به خدمات عمومی
• منع از عضویت در احزاب، گروه ها و دستجات سیاسی یا اجتماعی
•  توقیف وسایل ارتکاب جرم یا رسانه یا مؤسسه دخیل در ارتکاب جرم
• الزام به یادگیری حرفه، شغل یا کار معین
• الزام به تحصیل
• انتشار حکم محکومیت قطعی

این موارد از جمله مجازات های تکمیلی اختیاری است که دادگاه می تواند یک یا چند مورد از آنها را برای مرتکب جرایم مشمول صدر ماده در نظر بگیرد که البته این موارد ماهیت حصری دارد یعنی قاضی نمی تواند مجازات تکمیلی دیگری به تشخیص خود برای مرتکب تعیین کند و صرفاً باید از میان این موارد یک یا چند مورد را برای مرتکبین جرایم واجد شرایط، لحاظ نماید.

 تشدید مجازات های تکمیلی

البته ممکن است محکوم علیه ای که به یک یا چند مورد از مجازات های تکمیلی مقرر در ماده ۲۳ محکوم شده است، از انجام آن ها سرباز زند، برای مثال شخصی محکوم به ممنوعیت از رانندگی با وسایل نقلیه موتوری شده اما همچنان مشاهده شده است که رانندگی می کند یا اینکه شخصی ملزم به نظافت محاکم دادگستری است اما در انجام محکومیت تکمیلی همکاری لازم را با ناظرین ندارد که در این صورت ماده ۲۴ قانون مجازات اسلامی تشدید یا تبدیل مجازات تکمیلی را پیش بینی کرده است.

در مرتبه اول اگر محکوم علیه، از انجام مجازات تکمیلی سرباز زند، تا یک سوم بر مدت آن افزوده خواهد شد برای مثال اگر شخصی که به مدت دو سال از رانندگی منع شده، اقدام به رانندگی نموده و در گزارشی به مرجع قضایی اطلاع داده شود، می تواند تا یک سوم مدت مجازات تکمیلی را افزایش دهد.

و در مرتبه دوم به حبس یا جزای نقدی درجه هفت یا هشت بابت باقی مدت محکومیت، تبدیل خواهد شد که برای مثال اگر شخصی به مدت دو سال به مکانی دور افتاده تبعید شده باشد و برای بار دوم قصد ترک آن محل را کند، قاضی صادرکننده رأی، باقی مجازات را به جزای نقدی یا حبس تبدیل می کند و دیگر نیازی به سپری کردن مجازات تکمیلی ندارد و تنها باید یا جزای نقدی پرداخت کند یا مدت حبس را تحمل کند.

تخفیف یا لغو مجازات های تکمیلی

اما روی دیگر آن این است که محکوم علیه ای که باید مجازات تکمیلی را متحمل شود، شرایطی را داشته باشد، باقی مدت مجازات تکمیلی لغو یا کاهش پیدا می کند.

که این شرایط شامل:

1. پیشنهاد قاضی اجرای احکام.
2. گذشت نیمی از مدت مجازات تکمیلی
3. اطمینان به عدم تکرار جرم و اصلاح مجرم

در این صورت مطابق با پیشنهاد قاضی اجرای احکام و احراز دو شرط دیگر از دادگاه صادرکننده حکم درخواست تخفیف یا لغو باقی مدت را نماید. البته تشدید مجازات تکمیلی اجباری اما تخفیف یا لغو آن کاملاً اختیاری و بنا بر صلاحدید دادگاه صادرکننده حکم می باشد.

 مجازات های تبعی و سو سابقه

قسم دیگر مجازات های پیش بینی شده در قانون مجازات اسلامی، مجازات تبعی است که اثر قهقرایی دارد بدین معنا که دادگاه نیازی به ذکر و بیان آن در آرای صادره خود ندارد و به صورت اتوماتیک وار بر برخی از جرایم اعمال می شود و محکوم علیه را از برخی حقوق اجتماعی محروم می کند.

مطمئناً این سؤال مطرح می شود که چه جرایمی دارای مجازات تبعی است؛ ماده ۲۵ قانون مجازات اسلامی بیان می کند:

” محکومیت قطعی کیفری در جرایم عمدی، پس از اجرای حکم یا شمول مرور زمان، در مدت زمان مقرر در این ماده، محکوم علیه را از حقوق اجتماعی به عنوان مجازات تبعی محروم می کند. که شامل:

• هفت سال محرومیت اجتماعی در مجازات های سالب حیات و حبس ابد از تاریخ توقف اجرای حکم اصلی
• سه سال در محکومیت به قطع عضو، قصاص عضو در صورتی که دیه جنایت وارد شده بیش از نصف دیه مجنی علیه باشد، نفی بلد و حبس تا درجه ۴
• دو سال محکومیت به شلاق حدی، قصاص عضو در صورتی که دیه جنایت وارد شده نصف دیه مجنی علیه یا کمتر از آن باشد، و حبس درجه ۵ …”

درخصوص سه قسم موارد مشمول مجازات های تبعی مادامی که فردی به موجب حکم قطعی که جرم واقع شده از جمله جرایم عمدی باشد، به یکی از جرایم مزبور مرتکب شود، از پایان اجرای حکم اصلی مشمول مجازات های تبعی می شود که از حقوق اجتماعی که ذیلاً بیان خواهد شد، محروم می گردد. با این توضیح مختصر بایست شرایط مجازات های تبعی تشریح گردد.

 شرایط مجازات های تبعی

• نخست اینکه مجازات هایی که به حکم قطعی دیگر امکان اعتراض به غیر از اعاده دادرسی را ندارد، مشمول مجازات های تبعی می شوند.
• دوم، جرایم که ماهیتی عمدی دارند، مشمول مجازات های تبعی و محرومیت های اجتماعی قرار می گیرند که می تواند شامل کلاهبرداری، جعل عنوان یا جعل اسناد و … را شامل شود.
• سوم، مطابق با مجازات های تکمیلی، صرفاً اشخاص حقیقی و افراد مشمول مجازات های تبعی قرار می گیرند و اشخاص حقوقی یا شرکت ها را شامل نمی شود.
• چهارم، اعمال مجازات های تبعی در اختیار دادگاه نیست و به صورت قهقرایی بایست بر مجرم تحمیل شود البته در یک مورد، دادگاه می تواند در ضمن حکم به مجازات های جایگزین حبس، برای تأدیب مرتکب، یک یا چند مورد از مجازات های تبعی را پیش بینی کند.
• پنجم، تنها شلاق حدی، مجازات تبعی دارد و در شلاق تعزیری مجازات تبعی ندارد برای مثال در روابط نامشروع مادون از زنا، شخصی که به ۷۴ ضربه شلاق تعزیری محکوم می شود، مجازات تبعی ندارد و سوء پیشینه کیفری که از مراجع ذیصلاح صادر می شود درج نمی گردد.
• ششم، همانطور که در متن ماده بیان شد، زمان شروع مجازات تبعی پس از اجرای حکم است، برای مثال اگر شخصی که به ۷ سال حبس محکوم شده است، حبس از سال ۱۳۹۳ آغاز شده باشد، و سال ۱۴۰۰ پایان یابد، از سال ۱۴۰۰ مجازات تبعی برایش لحاظ خواهد شد.
• هفتم، اگر شخصی مرتکب چندین جرم شود که تمامی آنها دارای مجازات تبعی هستند، تنها مجازات تبعی مجازات اشد اجرا می شود.
• هشتم، در جرایم قابل گذشت اگر شاکی رضایت دهد، دیگر مجازات تبعی برای مرتکب در نظر گرفته نمی شود.
• نهم، شخصی که بزهی که مرتکب شده مشمول یکی از بندهای ماده ۲۵ یعنی مشمول مجازات های تبعی باشد، برایش سوء پیشینه کیفری پیش بینی می شود و در گواهی هایی که مراکز پلیس  ۱۰+ صادر می کند، به عنوان سوء پیشینه کیفری و محرومیت های اجتماعی درج شده است.
• دهم، به حکم ماده ۹۵ قانون مجازات اسلامی، اگر تمامی جرایم مندرج در ماده ۲۵ توسط اطفال و نوجوانان انجام شود مشمول مجازات های تبعی نخواهد بود.

موارد محرومیت های اجتماعی در مجازات تبعی

حقوق اجتماعی که محکوم به یکی از جرایم مندرج در ماده ۲۵ قانون مجازات اسلامی از آن محروم می گردد، شامل؛

• داوطلب شدن در انتخابات ریاست جمهوری، مجلس خبرگان رهبری، مجلس شورای اسلامی و شوراهای اسلامی شهر و روستا
• عضویت در شورای نگهبان، مجمع تشخیص مصلحت نظام یا هیأت دولت و تصدی معاونت رئیس جمهور
• انتخاب شدن یا عضویت در انجمن ها، شوراها، احزاب و جمعیت ها به موجب قانون یا با رأی مردم
• عضویت در هیأت های منصفه و امنا و شوراهای حل اختلاف
• اشتغال بعنوان مدیر مسئول یا سردبیر رسانه های گروهی
• استخدام یا اشتغال در کلیه دستگاه های حکومتی اعم از قوای سه گانه و سازمان ها و شرکت های وابسته به آنها، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، نیروهای مسلح و سایر نهادهای تحت نظر رهبری، شهرداری ها و مؤسسات مأمور به خدمات عمومی
• اشتغال بعنوان وکیل دادگستری و تصدی دفاتر ثبت اسناد رسمی و ازدواج و طلاق و دفتریاری
• انتخاب شدن به سمت قیم، امین، متولی، ناظر یا متصدی موقوفات عام
• انتخاب شدن به سمت داوری یا کارشناسی در مراجع رسمی
• استفاده از نشان های دولتی و عناوین افتخاری
• تأسیس، اداره یا عضویت در هیأت های مدیره شرکت های دولتی، تعاونی و خصوصی یا ثبت نام موسسات تجاری، آموزشی، پژوهشی، فرهنگی و علمی.

موارد بیان شد از جمله موارد حقوق اجتماعی است که شخص مرتکب ممکن است اگر مشمول مجازات های تبعی شود از تمامی این حقوق در مدت محکومیت مجازات های تبعی از آن ها محروم می شود و ماهیت حصری دارد و حقوق دیگری را شامل نمی شود.

 تفاوت های مجازات های تکمیلی و تبعی

با توجه به توضیحات فوق بدیهی است که اختلافات و تفاوت های در این دو مجازات مشاهده می شود که برخی از آنها به شرح ذیل است،

•  مجازات های تکمیلی کاملاً در اختیار دادگاه است مگر در موارد استثنائی اما مجازات های تبعی در اختیار دادگاه نیست و به صورت اتوماتیک بر مجرم تحمیل می شود.
•  مجازات های تکمیلی بایست در رأی دادگاه ذکر گردد اما مجازات های تبعی نیازی به ذکر در رأی دادگاه ندارند.
• مجازات های تکمیلی هم می تواند جرایم عمدی و هم غیر عمدی را شامل شود، اما مجازات های تبعی تنها در جرایم عمدی متبلور می شود.

وجه مشابهت این دو در این است که هر دو مجازات های تکمیلی و تبعی نسبت به اشخاص حقیقی یعنی افراد اعمال می شود نه اشخاص حقوقی.

در نتیجه تلاش کردیم مطالبی را در جهت آگاهی خواننده نسبت به اینکه مجازات های تکمیلی و تبعی چیست، چه اقسامی دارد، در کجا اعمال می شود، در کجا اعمال نمی شود، تخفیف دارد، چند سال است و … ارائه نماییم، که بدیهی است با خواندن آنها نگاهی کلی و بعضاً ژرفی نسبت به این دو مجازات پیدا خواهید کرد.

 سوالات مجازات تکمیلی و تبعی