در این مقاله به صورت مختصر به بررسی سازمان و تشکیلات قضایی کشور در امور کیفری پرداخته ایم تقسیم مراجع بر مبنای نوع جرم و مراحل دادرسی بیان شده است. از لحاظ مراحل دادرسی مراجع کیفری به سه دسته تقسیم می شوند: مراجع بدوی – مراجع تجدیدنظر و مراجع عالی.
مراجع بدوی کیفری
مراجع عمومی و اختصاصی از مراجع بدوی محسوب می شوند مانند دادگاه های کیفری یک و دو، دادگاه های نظامی، دادگاه های ویژه روحانیت و دادگاه های انقلاب. طبق ماده ۴۲۷ ق.آ.د.ک در اکثر موارد آرای این مراجع قابل تجدیدنظر هستند مگر جرایمی که مجازات سبک دارند. مراجع بدوی عمومی مراجعی هستند که صلاحیت رسیدگی به همه جرایم را دارا می باشند. به استثناء جرایمی که در صلاحیت مراجع اختصاصی قرار دارند. این مراجع عبارتند از دادگاه های کیفری یک و دو و شورای حل اختلاف.
صلاحیت و تشکیلات شورای حل اختلاف
طبق قانون شورای حل اختلاف؛ هر شورا دارای سه‌نفر عضو اصلی و دو نفر عضو علی البدل است و می‌تواند برای انجام وظایف خود دارای یک دفتر باشد که مسئول آن توسط رئیس شورا پیشنهاد و ابلاغ آن از سوی رئیس کل دادگستری استان یا معاون ذی‌ربط وی صادر میشود.
در هر حوزه قضائی یک یا چند نفر قاضی دادگستری که قاضی شورا نامیده می‌شوند مطابق مقررات این قانون انجام وظیفه می نمایند. قاضی شورا می‌تواند هم‌زمان عهده دار امور چند شورا باشد. قاضی شورا با ابلاغ رئیس قوه قضائیه از میان قضات شاغل منصوب‌خواهد شد و احکام انتصاب سایر اعضاء شورا پس از احراز شرایط توسط رئیس‌قوه‌قضائیه و یا شخصی که توسط ایشان تعیین می‌گردد، صادر میشود.
شورای حل اختلاف به چه پرونده هایی رسیدگی می کند؟
شورای حل اختلاف در برخی موارد صرفاً برای صلح و سازش اقدام و در برخی موارد به دعاوی رسیدگی و حکم صادر می کند.طبق ماده ۸ قانون شورای حل اختلاف، در موارد زیر شورا با تراضی طرفین برای صلح و سازش اقدام می‌نماید:
- الف- کلیه امور مدنی و حقوقی.
- ب- کلیه جرائم قابل گذشت.
- ج- جنبه خصوصی جرایم غیرقابل گذشت.
در صورتی‌که رسیدگی شورا با درخواست یکی از طرفین صورت پذیرد و طرف دیگر تا پایان جلسه اول عدم تمایل خود را برای رسیدگی در شورا اعلام نماید شورا درخواست را بایگانی و طرفین را به مرجع صالح راهنمایی می‌نماید.
مواردی که شورا رسیدگی و صدور حکم می نماید در ماده ۹ قانون فوق آمده است که مقرر می دارد: شورا در موارد زیر رسیدگی و مبادرت به صدور رأی می‌نماید:
- الف- در جرایم بازدارنده و اقدامات تأمینی و تربیتی و امور خلافی از قبیل تخلفات راهنمایی و رانندگی که مجازات نقدی قانونی آن حداکثر و مجموعاً تا سی میلیون (۳۰.۰۰۰.۰۰۰)ریال و یا سه ماه حبس باشد.
- ب- تأمین دلیل.
شورا مجاز به صدور حکم حبس نمی‌باشد.
تشکیلات و صلاحیت دادگاه کیفری ۲ کدامند؟
طبق ماده ۲۹۵ قانون آیین دادرسی کیفری؛ دادگاه کیفری دو با حضور رئیس یا دادرس علی‌البدل در حوزه قضائی هر شهرستان تشکیل میشود. درباب صلاحیت نیز طبق ماده ۳۰۱ همان قانون؛ دادگاه کیفری دو صلاحیت رسیدگی به تمام جرائم را دارد، مگر آنچه به موجب قانون در صلاحیت مرجع دیگری باشد.
در مواد ۳۰۲ تا ۳۰۵ صلاحیت سایر مراجع کیفری آمده که مقرر داشته اند، به جرائم زیر در دادگاه کیفری یک رسیدگی می شود:
- الف- جرائم موجب مجازات سلب حیات
- ب- جرائم موجب حبس ابد
- پ – جرائم موجب مجازات قطع عضو و جنایات عمدی علیه تمامیت جسمانی با میزان ثلث دیه کامل یا بیش از آن
- ت – جرائم موجب مجازات تعزیری درجه سه و بالاتر(جرائمی که مجازات آن ها حبس پانضده سال به بالا می باشد)
- ث- جرائم سیاسی و مطبوعاتی
بشتر بخوانید: اعتراض در دیوان عالی کشور
به جرائم زیر در دادگاه انقلاب رسیدگی می شود:
- الف – جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی، محاربه و افساد فی الارض، بغی، تبانی و اجتماع علیه جمهوری اسلامی ایران یا اقدام مسلحانه یا احراق، تخریب و اتلاف اموال به منظور مقابله با نظام.
- ب – توهین به مقام بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران و مقام رهبری.
- پ- تمام جرائم مربوط به مواد مخدر، روانگردان و پیش سازهای آن و قاچاق اسلحه، مهمات و اقلام و مواد تحت کنترل.
- ت- سایر مواردی که به موجب قوانین خاص در صلاحیت این دادگاه است.
به کلیه جرائم اطفال و افراد کمتر از هجده سال تمام شمسی در دادگاه اطفال و نوجوانان رسیدگی میشود. در هر صورت محکومان بالای سن هجده سال تمام موضوع این ماده، در بخش نگهداری جوانان که در کانون اصلاح و تربیت ایجاد میشود، نگهداری می‌شوند.
طفل، کسی است که به حد بلوغ شرعی نرسیده است.
هرگاه در حین رسیدگی سن متهم از هجده سال تمام تجاوز نماید، رسیدگی به اتهام وی مطابق این قانون در دادگاه اطفال و نوجوانان ادامه مییابد. چنانچه قبل از شروع به رسیدگی سن متهم از هجده سال تمام تجاوز کند، رسیدگی به اتهام وی حسب مورد در دادگاه کیفری صالح صورت میگیرد. در این صورت متهم از کلیه امتیازاتی که در دادگاه اطفال و نوجوانان اعمال می شود، بهره‌مند می‌گردد.
به جرائم سیاسی و مطبوعاتی نیز به طور علنی در دادگاه کیفری یک مرکز استان محل وقوع جرم با حضور هیأت منصفه رسیدگی می شود.
تشکیلات و صلاحیت دادگاه کیفری ۱ کدامند؟
دادگاه کیفری ۱ با حضور رییس و دو مستشار و در غیاب رئیس با حضور سه مستشار تشکیل می شود. در این وضعیت ریاست دادگاه به عهده عضو مستشاری است که سابقه قضایی بیشتری دارد. از تاریخ لازم الاجرا شدن قانون جدید آیین دادرسی کیفری دادگاه کیفری استان منحل و به جای آن دادگاه کیفری یک تشکیل شد. دادگاه کیفری یک در مرکز استان و به تشخیص رئیس قوه قضائیه در حوزه قضائی شهرستان‌ها تشکیل میشود. در حوزه‌هایی که این دادگاه تشکیل نشده است، به جرائم موضوع صلاحیت آن در نزدیکترین دادگاه کیفری یک در حوزه قضائی آن استان رسیدگی میشود.
دادرس علی‌البدل(شخصی است که درمواقع نبود قاضی یا تعداد بالای پرونده دریک شعبه موقتا به پرونده ها رسیدگی می کند) حسب مورد می‌تواند به جای رئیس یا مستشار انجام وظیفه کند. همچنین با انتخاب رئیس‌کل دادگستری استان، عضویت مستشاران دادگاههای تجدیدنظر در دادگاه کیفری یک و دادگاه انقلاب در مواردی که با تعدد قاضی رسیدگی می‌کند بلامانع است.
دادگاههای کیفری استان و عمومی جزائی موجود به ترتیب به دادگاههای کیفری یک و دو تبدیل می‌شوند. جرائمی که تا تاریخ لازم‌الاجراء شدن این قانون در دادگاه ثبت شده است، از نظر صلاحیت رسیدگی تابع مقررات زمان ثبت است و سایر مقررات رسیدگی طبق این قانون در همان شعب مرتبط انجام میشود. این تبصره درمورد دادگاه انقلاب و دادگاههای نظامی نیز جاری است.
مراجع بدوی اختصاصی برای پرونده های کیفری کدامند؟
سه مرجع بدوی اختصاصی داریم:
- نظامی
- انقلاب
- ویژه روحانیت
تشکیلات و صلاحیت دادگاه نظامی
دادگاه های نظامی به دادگاه های نظامی یک و دو تقسیم می شوند. هریک از این دادگاه ها متشکل از یک عضو قاضی می باشند که به عنوان دادرس یا رییس شعبه پرونده های کیفری را رسیدگی و حکم صادر می نماید. چنانچه هر شعبه نظامی برای صدور رای نیاز به کسب نظریه مشاور داشته باشد می تواند از رییس سازمان قضایی نیروهای مسلح استان تقاضای مشاور نماید. مشاور مکلف است پس از مطالعه پرونده در اسرع وقت نظر قضایی خویش را اعلام نماید. لیکن مشاور حق صدور رای یا دخالت در صدور رای را ندارد. نظریه وی برای قاضی شعبه فقط جنبه مشورتی دارد و قاضی می تواند خلاف آن هم رای دهد. در معیت دادگاه های نظامی استان یک دادسرای نظامی متشکل از دادستان نظامی و به تعداد لازم دادیار و بازپرس نیز وجود دارد.
تشکیلات و صلاحیت دادگاه انقلاب
دادگاه انقلاب برای رسیدگی به جرایم موجب مجازات مندرج در ماده ۳۰۲ قانون آیین دادرسی کیفری با حضور رییس و دو مستشار تشکیل می شود. دادگاه برای رسیدگی به سایر موضوعات با حضور رییس یا دادرس علی البدل یا توسط یک مستشار تشکیل می شود.
جرایم موضوع ماده۳۰۲ نیز عبارتند از:
- الف- جرائم موجب مجازات سلب حیات
- ب- جرائم موجب حبس ابد
- پ – جرائم موجب مجازات قطع عضو و جنایات عمدی علیه تمامیت جسمانی با میزان ثلث دیه کامل یا بیش از آن
- ت – جرائم موجب مجازات تعزیری درجه سه و بالاتر
- ث- جرائم سیاسی و مطبوعاتی.
در جرایم سنگین تعدد قاضی در دادگاه انقلاب پذیرفته شده است لیکن در جرایم سبک تر این دادگاه همانند دادگاه کیفری۲ از یک قاضی تشکیل می شود.
تشکیلات و صلاحیت دادگاه ویژه روحانیت
طبق مواد ۱۰ و ۱۱ آیین نامه دادسراها و دادگاه های ویژه روحانیت مصوب ۱۳۶۹ هر شعبه دادگاه ویژه روحانیت متشکل از یک عضو قاضی می باشد که به عنوان رئیس شعبه یا دادرس علی البدل پرونده اتهامی روحانی را رسیدگی و حکم صادر می نماید. در معیت دادگاه ویژه روحانیت یک دادسرا وجود دارد که دادستان آن را مقام معظم رهبری منصوب می کند. دادستان منصوب یک قائم مقام، معاون قضایی، معاون سیاسی، معاون اداری و مالی، دفتر دادستانی و دفتر حفاظت و گزینش دارد. دادسرای دادگاه ویژه روحانیت بازپرس ندارد و به تعداد لازم دادیار دارد.