مستثنيات دين چيست و شامل چه مواردی است؟

افراد ممکن است به طرق متفاوت در مقابل سایرین، طلبکار یا بدهکار شوند. برای مثال ممکن است شخصی چکی حقوقی صادر کند و در سررسید آن نتواند مبلغ چک را پرداخت کند.

در این مثال صادرکننده بدهکار شده است و دارنده چک، طلبکار محسوب می شود اما با این مثال ساده در مسیر تشریح حمایتی قانونی از بدهکار گام برمی داریم.

وقتی که رای دادگاه مبنی بر پرداخت طلب طلبکار صادر می شود، مطابق با قانون اجرای احکام مدنی از تاریخ ابلاغ اجرائیه صادره، مدیون ملزم است در مدت ۱۰ روز نسبت به پرداخت دین خود اقدام کند، اما اگر اقدام نکند، طلبکار می تواند نسبت به دستور توقیف اموال بدهکار اقدام کند ولی در این مورد آخر یعنی توقیف اموال بدهکار، قانونگذار، استثنایی را در جهت حمایت از حقوق اولیه بدهکاران پیش بینی کرده است و آن مستثنیات دین می باشد.

در ادامه ابتدا تعریفی از مستثنیات دین مطرح می شود، سپس مصادیق و مواردی که شامل مستثنیات دین بدهکاران می شود را بیان نموده و در انتها به پرسش ها پاسخ داده می شود.

مستثنیات دین چیست؟

همانطور که از نامش پیداست در توقیف اموال مدیون، استثنائاتی از دین وجود دارد که قانون گذار با نگاهی حمایتی از شخص مدیون، آن را در قوانین مختلف آورده است، از جمله در ماده ۵۲۳ قانون آیین دادرسی مدنی، ماده ۶۵ قانون اجرای احکام مدنی، ماده ۶۱ آیین نامه اجرای مفاد اسناد رسمی لازم الاجرا و در نهایت ماده ۲۴ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی، با این تفاوت که معیار مستثنیات دین در هر قانون نسبت به مسیر اجرای آن متفاوت است.

برای مثال اگر شخصی، چکی برگشت خورده داشته باشد و برای مطالبه آن از طریق اجرای ثبت محل اقدام کرده باشد، مستثنیات دین مدیون بر اساس ماده ۶۱ آیین نامه اجرای مفاد اسناد رسمی لازم الاجرا تعیین می گردد و اگر شخصی رأی قطعی از دادگاه حقوقی مبنی بر پرداخت دیه محکوم له را داشته باشد، اجرای احکام مدنی بر مبنای ماده ۲۴ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی مستثنیات دین مدیون را تعیین می کنند که البته ماده ۶۵ قانون اجرای احکام مدنی شامل موارد ذکر شده در ماده ۲۴ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی می شود.

شاید هنوز این سؤال برایتان مطرح باشد که بالاخره مستثنیات دین چیه؟

به اموال مدیون اعم از منقول و غیرمنقول که برای امرار معاش و تامین مایحتاج اولیه ایشان ضرورت وجود آن برای حیات خود و خانواده خویش احساس می شود، مستثنیات دین گویند.

 در توقیف اموال مدیون مستثنیات دین جزء فهرست توقیفی ذکر نمی شود و مدیون می تواند با حمایت قانون از آنها استفاده کند و درخواست طلبکار نسبت به توقیف آنها پذیرفته نمی شود.

 مستثنیات دین شامل چه مواردی است؟

برای درک بهتر مستثنیات دین بایست پس از تعریف آن، موارد و مصادیق آن را ذکر شود تا خواننده بتواند قرابت بهتری برقرار کند.

از این رو مستثنیات دین شامل:

الف- منزل مسکونی که عرفاً در شأن محکوم علیه در حالت اعسار او باشد.

مدیون می تواند تنها یک ملک مسکونی که در شأن خود می باشد را به عنوان مستثنیات دین معرفی کند، مشروط بر اینکه بتواند اثبات کند که ناتوان در پرداخت یکجای بدهی خود است.

یعنی اگر بدهی مدیون یک میلیارد تومان باشد، و ملکی داشته باشد، به ارزش ۷۰۰ میلیون تومان، در این صورت اولویت با فروش ملک است حتی اگر آن ملک در شأن مدیون باشد چون ارزش ملک مدیون را از حالت اعسار یا ناتوانی مالی خارج ساخته است و در این صورت پس از فروش ملک، بخشی از مبلغ آن به مدیون مسترد می شود تا بتواند ملکی برای خود و خانواده خریداری و یا حتی اجاره نماید و مابقی بابت بخشی از بدهی پرداخت می گردد، در نتیجه تناسب ارزش ریالی ملک با بدهی باید رعایت شود.

بیشتر بخوانید: توقیف اموال محکوم علیه

برای مثال اگر بدهی مدیون ۲۰۰ میلیون تومان باشد، و مدیون مستاجر باشد و ودیعه ۳۰ میلیون دست موجر داشته باشد در این صورت طلبکار نمی تواند آن مبلغ ودیعه را توقیف کند چون مدیون با این وجود معسر و ناتوان مالی است و ملک اجاره ای جزء مستثنیات دین ایشان می باشد.

البته ممکن است واحد اجرای احکام یا اجرای ثبت بدون استعلام از دارایی مدیون، تنها ملک ایشان که جزء مستثنیات دین محسوب می شود، را توقیف کند، در اینجا مدیون بایست با توجه به صورت دارایی خود به واحد اجرا مراجعه و اعتراض خود را نسبت به اینکه مال توقیفی جزء مستثنیات دین محسوب می شود را ثبت و پس از استعلام لازم، رفع توقیف می شود.

ب- اثاثیه مورد نیاز زندگی که برای رفع حوائج ضروری محکوم علیه و افراد تحت تکفل وی لازم است.

وقتی که مسکن مدیون جزء مستثنیات دین ایشان می باشد، مسکن بدون اثاثیه منزل موجب عسرت و دشواری مدیون و خانواده ایشان در امرار امور جاریه زندگی می شود.

در واقع اثاثیه اولیه زندگی که شامل، اجاق گاز، یخچال، تلویزیون، فرش، مبلمان، وسایل آشپزخانه و … از توقیف اموال مستثنی هستند و معیار اینکه مورد نیاز زندگی است یا نه، معیار نوعی است و توسط قاضی اجرای احکام یا مرجع توقیف کننده تعیین می شود.

برای مثال: ممکن است ارزش ریالی مبلمان مدیون بیش از ۱۰۰ میلیون تومان باشد و دیگر این مبلمان برای رفع حوائج مدیون نمی باشد و مطمئناً با معرفی آن توقیف و به فروش گذاشته می شود.

مایحتاج و خوراک مدیون و خانواده ایشان مستثنی از توقیف است یعنی حبوبات، برنج، آرد و … که در مدت زمانی که آذوقه عرفاً قابل نگهداری می باشد، را شامل می شود یعنی انبار کردن ۱ تُن برنج دیگر فراتر از آذوقه معقول و عرفی است و مطمئناً بخش مازاد توقیف خواهد شد.

حتی دام و طیور روستایی مدیون نیز می تواند شامل آذوقه باشد.

برای مثال شخصی در روستا ۲ راس گوسفند برای معاش خود دارد تا آنها را بکشد و خوراک خود و خانواده خویش را فراهم کند در این صورت گوسفند عرفاً مشمول مستثنیات دین می شود.

ت- کتب و ابزار علمی و تحقیقاتی برای اهل علم و تحقیق متناسب با شأن آنها.

کتاب ها و ابزارآلات علمی و پژوهشی محقق و پژوهشگر مشمول مستثنیات دین می شود که می تواند شامل کتاب ها، تجهیزات آزمایشگاهی، لپ تاپ، کامپیوتر، سایر امکانات پژوهشی و … می شود که به تشخیص قاضی اجرای احکام مشخص می شود.

در نتیجه ما نمی توانیم کتاب ها و تجهیزات علمی یک محقق را به عنوان طلبمان توقیف کنیم چون قانون گذار صراحتاً آنها را مشمول مستثنیات دین قرار داده است.

ث- وسایل و ابزار کار کسبه، پیشه وران، کشاورزان و سایر اشخاصی که برای امرار معاش ضروری آنها و افراد تحت تکفلشان لازم است.

این بند از مستثنیات دین، چالش برانگیز ترین مصداق مستثنیات دین برای قاضی پرونده می باشد، چون تنها یک معیار امرار معاش ضروری برای خود و افراد تحت تکفل را آورده است و قاضی می تواند هر وسیله یا ابزاری را شامل ابزار کسب و کار بداند و هر وسیله ای را مشمول این بند ندادند اما کاملاً سلیقه ای هم نیست بلکه معیار نوعی و بعضاً شخصی هم در رویه محاکم دیده شده است.

برای مثال: اگر شخصی دارای خودرو باشد، و ما می دانیم خودرو شامل مستثنیات دین محسوب نمی شود اما ممکن است همین خودرو شامل بند حاضر شود یعنی مدیون از خودرو برای امرار معاش ضروری و کسب و کار استفاده کند.

مصداق این اشخاص شامل فعالیت در تاکسی های اینترنتی، فعالیت در وانت بارهای اینترنتی و غیره می شود و دیگر خودرو مشمول مستثنیات دین مدیون قرار می گیرد و قابل توقیف نیست اما بار اثبات آن بر عهده مدیون می باشد.

در مثال دیگر فروشنده مواد غذایی مدیون شده و نگران این است که اموال کسب و کارش توقیف نشود، اما در این مثال معیار نوعی رعایت می شود به گونه ای که اگر فروشنده ای دینش ۱۰۰ میلیون تومان است و اموال کسب و کارش در حدود ۱ میلیارد تومان می باشد، در این صورت به اندازه مبلغ دین، اموال کسب و کارش توقیف می شود و نمی تواند دیگر به استناد اینکه مشمول مستثنیات دین است مانع توقیف شود، چون شرط امرار معاش ضروری رعایت نشده است زیرا با فروش بخشی از اموال و اجناس مدیون، دین پرداخت می شود و نبایست طلب طلبکار معطل باقی بماند.

ح- تلفن مورد نیاز مدیون.

تلفن مورد نیاز مدیون شامل تلفن همراه و تلفن ثابت می شود و معیار نوعی بایست رعایت شود برای مثال: اگر خط تلفن مدیون به خاطر رند بودن یا قدیمی بودن کد آن، ارزش زیادی داشته باشد، مطمئناً توقیف شده و به مزایده گذاشته می شود چون مدیون می تواند تنها با یک سیم کارت ارزان قیمت امور خود را انجام دهد و سیم کارتی که دارای ارزش زیادی است خارج از شمول مستثنیات دین می شود.

این اصل در مورد خود موبایل هم رعایت می شود برای مثال کسی که ۵۰ میلیون به دیگری مدیون است، نمی تواند تلفن همراه آیفون ۱۱ که ارزش آن ۳۰ میلیون است داشته باشد و مدعی شود جزء مستثنیات دین من است. بایست یک معیار نوعی و بر مبنای عرف رعایت شود.

ج- مبلغی که در ضمن عقد اجاره به موجر پرداخت می شود، مشروط بر اینکه پرداخت اجاره بها بدون آن موجب عسر و حرج گردد و عین مستأجره مورد نیاز مدیون بوده و بالاتر از شأن او نباشد.

در بند الف مختصراً به این مصداق از مستثنیات دین پرداخته شد اما در این بند به مبلغ ودیعه یا همان پول پیش اشاره می کند و سه شرط برای آن وجود دارد.

این سه شرط به شرح زیر است:

• اگر مبلغ پول پیش نباشد، اجاره بها افزایش پیدا کند و این موجب سختی و دشواری در تأمین معاش مدیون شود که در واقع مدیون با دادن پول پیش، اجاره بهای کمتری پرداخت می کند.
• ملک مورد اجاره مورد نیاز مدیون باشد، یعنی مدیون قبلاً خانه داشته یا افرادی تحت تکفل دارد و مجبور است خانه ای اجاره کند برای تأمین مسکن آنها ولی اگر شخص مجرد که قبل از بدهکار شدن در منزل پدر و مادر زندگی می کرده و در حال حاضر رفته ملکی را اجاره کرده، این نشان می دهد به ملک مورد اجاره احتیاجی ندارد و صرفاً برای معطل کردن بخشی از طلب طلبکار این کار را کرده است.
• ملک مورد اجاره فراتر از شأن مدیون نباشد یعنی مدیون ملکی در شمال شهر با پول پیش گزافی اجاره نکند که فردا مدعی شود جزء مستثنیات دین من است.

موارد ذکر شده در بالا از جمله مستثنیات دین مدیون است که می تواند به آنها استناد کرد تا اگر مالی که مشمول این چند بند شده است را از توقیف رها کند یا مانع توقیف آنها شود.

نکات قابل ذکر مستثنیات دین

نکاتی را باید در خصوص مستثنیات دین متذکر شد:

• اگر مدیون که برخی از اموالش مشمول مستثنیات دین شده است، فوت کند، دیگر مستثنیات دین شامل حال وی نمی شود، چون در اینجا صحبت از ماترک مدیون است و ابتدا باید دیون متوفی پرداخت شود.
•  مطابق قانون اجرای احکام مدنی، حقوق کارمندان دولت یا نهادهای خصوصی در صورتی که صاحب اولاد و همسر باشند، تنها یک چهارم و اگر اولاد و همسر نداشته باشند، یک سوم از حقوق ماهیانه ایشان توقیف می شود.
•  خودروی شخصی مدیون اگر صرفاً برای استفاده شخصی بوده باشد، مشمول مستثنیات دین نمی شود و می توان آن را توقیف کرد.

نتیجه گیری

مستثنیات دین به طور کلی شامل مواردی است که در بالا به آن اشاره شد و حتی اگر مراجع قضایی این موارد که مشمول مستثنیات دین مدیون می شود را توقیف نمودند.

مدیون بایست بر مبنای قانون به آنها اعتراض کند تا مرجع مزبور مورد را مورد بررسی قرار دهد و اگر اعتراض شما وارد بود، اقدام مقتضی انجام می دهد که در واقع اثبات اینکه مالی جزء مستثنیات دین است بر عهده مدیون می باشد و افراد با مطالعه این نوشتار می توانند شناخت بهتری نسبت به مستثنیات دین داشته باشند.