فارغ از اختلافاتی که در معنای لغوی قانون وجود دارد، در معنای اصطلاحی، قانون مجموعه قواعدی است که نحوه رفتار افراد و مناسبات میان آن ها را در جامعه تعیین می کند.
به عبارتی اهمیت قانون در یک توجه کردن به رفتار افراد و نتیجه ای است که از رفتار آنان پیش بینی می کند.
قانون در معنای مضیق، مجموعه قواعدی محسوب می شود که مربوط به امری خاص است.
برای مثال گفته می شود قانون مدنی، قانون نظام وظیفه، یا قانون مجازات اسلامی و… در اینجا قانون توسط مرجعی صالح به تصویب رسیده است و به عبارتی وضعی محسوب می شود.
به طور کلی قانون را می توان این گونه تعریف کرد:
«قانون وضعی، قاعده ای است مکتوب که توسط مقام صاحب صلاحیت برای تنظیم رفتار مردم در اجتماع تنظیم شده و نقض آن، مستوجب اعمال ضمانت های اجرایی توسط دولت است».
پس از بررسی مختصری از معنای قانون سعی داریم با بررسی ساختار قانون از چیستی “ماده” و تعریف آن هم سخن به میان آوریم.
عنوان بندی قانون
از امر از امور ساختاری و شکلی قانون محسوب می شود. این امر موجب دسترسی آسان تر به قواعد و احکام قانونی است.
تیتر ها و عنوان هایی که برای دسته بندی قانون به کار می رود “فصل” و مترادف آن در قوانین آن می باشد که می توان به “باب”، “کتاب”، “جلد” می باشد که بالا تر از فصل است.
البته این در مواردی به کار می رود که قانونی تعداد بسیار بالایی دارد مثل قانون مدنی.
در قانون ایران ” جلد” بر ” کتاب”و ” کتاب” بر ” باب” مقدم است.
همچنان که در قانون مدنی یا قانون مجازات اسلامی، قانون تجارت، قانون آیین دادرسی مدنی، قانون امور حسبی به همین ترتیب است.
اما در تقسیمات فرعی و کوچک تر از “فصل” الفاظ مختلف در قوانین مختلف به کار برده شده است.
برخی از “مبحث” نام برده اند، برخی دیگر از قوانین به ” الف” و “ب” تقسیم شده اند. اما معروف ترین تقسیم فرعی “فصل” واژه ی ” مبحث” می باشد.
- اما تقسیم بندی کوچک تر و فرعی تر از مبحث چیست؟
در این باره ممکن است که واژه” فقره” به کار رود یا گاهی واژه ” اول، دوم، سوم و…” به کار رود و غالبا” گفتار” استفاده می شود. مثل گفتار اول، گفتار دوم و…
ترتیب تیتر ها و عناوین قانون
با توجه به آنچه بررسی کردیم تیتر های قانون به ترتیب ارزش و از اصلی به فرعی عبارت اند از:
“جلد”، ” کتاب”، “باب”، ” فصل”، ” مبحث”، ” گفتار” و” جزء / فقره”
ماده چیست و بررسی ماده در قانون
ماده یک واژه عربی است که گرفته شده از ریشه” مد” است که در حالت جمع می شود ” مواد” و ” مادات” است.
در تعریف آن در عربی گفته شده که ” یعنی آنچه شیء از آن ترکیب شده و بدان استوار است”.
تعریف ماده در زبان فارسی به ابن شکل است که:
هر یک از بندهای قانون، اساسنامه، آیین نامه، لایحه و… فقره و یا بخشی جدا و مشخص در یک نوشته رسمی که معمولا با شماره یا عدد، مشخص می شود.
ویژگی های ماده
ماده قانونی مقیاس و اندازه خاصی ندارد و ممکن است یک ماده چندین خط توضیح داشته باشد و ماده دیگر در حدود چند واژه باشد.
ناگفته نماند که ایجاز گویی، کوتاه نوشتن، و رعایت اصول نگارش و قانون نویسی نشان از پختگی قانون گذار دارد.
اما نکته ای که باید به آن توجه کرد این است که نباید وضوح و صراحت قانون را کنار بگذاریم و صرفا اکتفا کنیم به قواعد شکلی و تشریفات شکلی قانون.
ممکن است ماده ای که کمی طولانی است شامل بند هایی بشود که این بندها یا با شماره گذاری است یا با حروف الفبا تعیین می شوند اگر چه ممکن است که در این باره از هیچ نشانی استفاده نشود.
تبصره چیست و بررسی آن
تبصره بر وزن تفعله و مصدر باب تفعیل می باشد.
و ریشه آت” بصر” است.
که در زبان فارسی به معنای توضیح و تشریح کردن مطالب، بینا کردن، بینا گردانیدن، شناسا کردن آمده است.
اما در معنای اصطلاحی اینگونه آمده است که تبصره:
توضیحی که بر یک ماده از قانون، اساسنامه، مرامنامه یا بخشنامه بیفزایند. قانون نویسان ایران، قبل از مشروطه از تبصره استفاده نکرده و برای آنان بیگانه بوده است. علت آن این است که قانون نویسان آن دوره از متون غربی و عربی اقتباس می کرده اند در شکل و قالب قانون.
در جلد نخست قانون مدنی که دارای ۹۵۵ ماده در سال ۱۳۰۷ نگارش شد هیچ تبصره ای به کار نرفته و آنچه دیده می شود مربوط به قانون گذاری سالیان بعد است.
کاربرد تبصره
می توان گفت تبصره کاربردهایی از قبیل زیر دارد:
- بیان کردن تعریف اصطلاحات با این توضیح که در قالب آن تبصره به شرح اصطلاحاتی پرداخته می شود که در مواد آمده و نیاز به توضیح دارند.
- گاهی تبصره برای بیان شکل نحوه رسیدگی به ماده است و به عبارتی آیین دادرسی ماده محسوب می شود و به مواردی مثل تشریفات، مهلت و… اشاره می شود.
- کاربرد دیگری که تبصره دارد این است که برای بیان استثنای ماده به کار می رود. البته در موارد زیادی استثنا در خود ماده آورده نی شود اما ممکن هم هست که در تبصره از آن نام برده شود.
- تبصره کاربرد دیگر که می تواند داشته باشد این است که ضمانت اجرای مقرر در ماده را بیان می کند.
- تبصره ممکن است حکم ماده را توسعه دهد یا اینکه دایره مصادیق آن را محدود تر کند.
نتیجه گیری
در بالا پس از بررسی تعریف قانون از فصل بندی و تیتر بندی قانون سخن به میان آوردیم. سپس به مسائل کوچک تر در قانون یعنی ماده و تبصره پرداختیم.
ماده ممکن است در بطن خود شامل بند هایی بشود که این بندها با حروف الفبا یا اعداد تعیین می شوند. این امر در موادی رایج است که بیشتر از یک بند هستند.
سیر تبصره هم در قانون گذاری را بسیار مختصر اشاره کردیم و کاربرد های به کارگیری تبصره را نیز بیان کردیم. البته به جز موارد بالا، تبصره کاربردهایی دیگر دارد که ما به مهم ترین آن ها اشاره کردیم.
سوالات متداول
ماده از ریشه مد در زبان عربی است. به معنای شیء که به آن استوار شده است.
خیر؛ ماده قانونی اندازه و میزان خاصی ندارد.
کاربرد هایی مثل بیان اشتثنائات، بیان تعاریف، بیان وسعت و حدود ماده و موارد دیگر.
این ریشه یابی در مورد ماده ی قانون درست نیست و ما در فارسی ساسانی واژه ی ماتیکان یا مادگان را داریم مانند مادگان هزار دادستان و ماده ی قانونی که صد البته مشدد نیست از همان ریشه است