در اسلام، مبنای ارزش گذاری انسان ها کرامت و تقوا ذکر شده است. مردان و زنان حقوق و تکالیف متفاوتی دارند و نقش های متفاوتی برای تعریف شده است، بنابراین ضوابطی شرع برای ساماندهی جامعه مقرر کرده، از جهت جنسیتی متفاوت است. نظام اسلام، حقوق اقتصادی، سیاسی، قضایی و خانوادگی زنان را به رسمیت شناخته است.
قانون مدنی، مجموعه ای قوانین است که شکل بنیادین روابط انسان ها در جامعه را تعریف می کند. قانون مدنی ایران با اقتباس از قانون مدنی فرانسه و براساس فقه اسلامی نگاشته شده بود و بعد از انقلاب دچار تغییراتی شد. برای بررسی جزئی تر موضوع، حقوق زنان را در چند بخش حقوق مالی، حقوق خانوادگی و حقوق سیاسی بررسی میکنیم.
دسترسی سریع به عناوین:
حقوق مالی زن در اسلام و قانون مدنی
نظام حقوق مالی زن در اسلام به معنای طرح امتیازات مالی است که مکتب اسلام برای زنان، جهت تأمین حمایت از آنان فراهم نموده است. در این نظام، زنان دارای اهلیت کامل بوده و حق تمتع و استیفا در دارایی خود را درست مانند مردان دارند.
همچنین، دارای استقلال مالی بوده و حق دارند اموال خود را به دور از هرگونه سلطه، اداره کنند. مصادیق حقوق مالی زن در اسلام، مالکیت بر دارایی، مهریه، نحله، نفقه، ارث، حق درخواست مزد در برابر کار در خانه و حق درخواست مزد در برابر شیر دادن به فرزند، میباشند.
مالکیت بر دارایی
در مورد اصل مالکیت هر فرد (چه زن چه مرد) بر اموالش و حقی که بر اداره ی اموال و تصرف در آن است شبهه ای وجود ندارد، همه ی علمای اسلام در این موضع متفق القولند، و در این موضوع فرقی نمیکند مال از کار کردن به دست آمده باشد یا غیر آن؛ و بعد از ازدواج به دست آمده باشد یا در دوران مجردی زن.
مستند این اصل، آیه ی ۳۲ سوره نساء است که میفرماید:
“للرجال نصیب ممااکتسبوا و النساء نصیب مما اکتسبن” یعنی برای مردان نصیبی است از آنچه کسب می کنند، و برای زنان نیز از آنچه (زنان) کسب می کنند.
ماده ی ۱۱۱۸ قانون مدنی می گوید:
“زن مستقلا میتواند در دارائی خود هر تصرفی را که میخواهد بکند“ پس در منطق حقوقی ایران نیز زن دارای استقلال اقتصادی است و می تواند دارایی خود را اداره و تصرف کند و در مورد اموال خود بدون نیاز به کسی دیگر تصمیم گیری کند.
همچنین قاعده ی تسلیط از اصول محکم فقهی است ” النَّاسُ مُسَلَّطُون عَلَی أَموَالِهِم” که نشانگر مالکیت هر انسانی بر داراییشان است. و نیز از پیامبر نقل شده است که، «حرمه مال المؤمن کحرمه دمه»، احترام مال مؤمن مانند احترام خون اوست. در این آیه و روایات، تفاوتی میان زن و مرد نیست و اطلاق «الناس» و «المؤمن» شامل زن و مرد میشود.
مهریه
یکی از سنتهای بسیار کهن در روابط خانوادگی این بوده است که مرد هنگام ازدواج، برای زن حق «مهر» قائل میشده و چیزی از مال خود را به زن یا پدر زن میپرداخته است. اسلام نیز حق «مهریه» را برای زن تأیید کرده و قوانین خاصی برای آن بیان نموده است.
مهریه یا کابین، مالی است که در هنگام عقد ازدواج مرد متعهد می شود به همسرش بپردازد و هر زمان که خانم مطالبه ی مهریه کند، مرد باید آن را پرداخت کند. میزان مهریه تعیین شده نیست و هنگام عقد ازدواج با توجه به معیارهای مختلفی آن را مشخص میکنند.
الزام تملیک مهریه، از حکم قانون ناشی از می شود و قراردادی نیست سکوت طرفین در عقد و حتّی توافق آن ها بر اینکه عقد بدون مهریه باشد، تکلیف مرد به پرداخت مهریه را از بین نمی برد. مهریه انواع مختلفی دارد:
انواع مهریه
مهرالمسمی
به مهریه ای که در عقد ازدواج مشخصا میزان مهریه معلوم شود و مرد و زن بر آن توافق دارند و آن را در عقد ذکر می کنند مهر المسمی گفته می شود. ماده ۱۰۷۹ قانون مدنی میگوید “مهر باید بین طرفین تا حدی که رفع جهالت آنها بشود معلوم باشد”، و ماده ی بعدی می گوید “تعیین مقدار مهر منوط به تراضی طرفین است”
مهر المسمی باید از جهت مالی و اقتصادی ارزشمند باشد، امکان تصرف و انتقال داشته باشد، مشخص و معلوم باشد (لازم نیست مصداقش معلوم باشد)، به طور صریح ذکر شود، و همچنین منفعت عقلانی برای دریافت کننده داشته باشد مشروع باشد .
مهرالمثل
مهرالمثل زمانی به زن تعلق می گیرد که در هنگام عقد میزان مهریه مشخص نشده باشد، ولی با نزدیکی بین زن و مرد، بکارت زن از بین برود . در این صورت با توجه به عرف جامعه ی دختر و اقوام و جایگاه اجتماعی وی مهریه ای مشخص می کنند که به آن مهر المثل گفته می شود..
مهرالمتعه
در عقد ازدواج دائمی که مهریه ذکر نشده باشد، یا شرط عدم مهر شده باشد، و زن و شوهر نزدیکی نکرده باشند مهرالمتعه پرداخت می شود.
مهرالسنة
مهرالسنه مهریه‌ای که پیامبر اکرم (ص) برای همسران و دختر خود تعیین نمود پانصد درهم نقرهٔ مسکوک بود که اگر این میزان به عنوان مهریه تراضی شود به آن مهرالسنه گفته می شود.
نفقه
«نفقه» به معنی صرف کردن، خرج کردن و خرجی زن که به عهده شوهر است می باشد. در اصطلاح فقهای اسلام، به تأمین مخارج ضروری همسر، نزدیکان، کنیز و غلام، اعم از خوراک، پوشاک، مسکن و غیره اطلاق میشود.
سه چیز باعث تکلیف مرد به پرداخت نفقه می شود:
- زوجیت: با عقد ازدواج، نفقه زن بر شوهر واجب میشود
- قرابت: نفقه خویشاوندان نیز با رعایت شرایطی، واجب میباشد. در بین اقارب تنها اولاد و والدین واجب النفقه هستند و نفقه بقیه خویشاوندان مستحب میباشد.
- تملیک: نفقه غلام و کنیز برای صاحب آنها واجب است. باید دانست، بنابر فتوای فقهای اسلام، نفقه زوجه مقدم بر نفقه اقارب میباشد.
فقهای اسلام معتقدند دارند که نفقه از لوازم عقد دائم میباشد. در نکاح متعه یا ازدواج موقت، نفقه زن به عهده مرد نمیباشد.
نکته مهم در مورد نفقه، وجوب آن است که در این زمینه میان فقهای اسلام اختلاف نظر وجود دارد. مشهور فقهای امامیه معتقدند که شرط وجوب نفقه، تمکین زن از شوهر است. این تمکین به معنای اطاعت از شوهر در مسائل مربوط به زناشویی است.
برخی دیگر از علما، مانند صاحب جواهر، معتقدند که به مجرد عقد دائم، زن مستحق نفقه میشود. ، قانون مدنی ایران در مادّه ۱۱۰۸، از نظریه گروه اول پیروی نموده و زوجهای را که حاضر به تمکین نباشد مستحق نفقه نمیداند، یعنی به مجرد وقوع عقد زوجه مستحق نفقه نیست و با تمکین کامل استحقاق آن را خواهد داشت: ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی: “هر گاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند، مستحق نفقه نخواهد بود”.
در مورد سقوط حق نفقه، فقها معتقدند که در چند مورد به زن نفقه تعلق نمیگیرد.
- نشوز زن یا همان عدم تمکین،
- فوت زوج، البته در این مورد گرچه نظر مشهور معتقد به عدم تفکیک میان زن باردار و غیر آن نمیباشد، برخی از فقها برای زن باردار نیز پس از فوت همسرش نفقه در نظر گرفته اند؛ چرا که بر این باورند که زن در این دوران نیاز به آرامش فکری داشته و به هر حال وی فرزند متوفی را باردار است. بنابراین، مستحق نفقه از ماترک شوهر میباشد.
- اعسار زوج است که این اسقاط دائمی نبوده و در صورت توانگر شدن زوج، نفقه کلیه ایام گذشته باید به زوجه پرداخت شود.
لازم به ذکر است که، زن مطلقه در دوران طلاق رجعی نیز مستحق نفقه است، چه باردار باشد و چه نباشد. اما زنی که در عده طلاق بائن به سر میبرد، تنها در صورتی که زن باردار باشد، تا زمان وضع حمل مستحق نفقه میباشد.
ارث در قانون مدنی و قران برای زن
به تعبیر ماده ۱۴۰ قانون مدنی، یکی از اسباب تملک، ارث است و انسان با وراثت میتواند مالک مال شود. اساس قواعد ارث در اسلام، آیات اولیه سوره نساء است که فقها با استنباط از آن سهم افراد را بیان کردهاند. در بهرهمندی از ارث، افراد به دو دسته تقسیم میشوند: ارث برندگان نسبی و سببی.
ارث برندگان به موجب نسب را به سه طبقه تقسیم کرده اند که عبارتند از:
- پدر و مادر، اولاد و اولاد اولا
- اجداد، برادر خواهر و اولاد آنها
- اعمام و عمات، اخوال و خالات و اولاد آنها.
منظور از سبب که از موجبات ارث است، زوجیت بوده و به موجب آن، ارث بردن زن و شوهر از یکدیگر است. در ارث بردن، زن همانند مرد از حق ارث برخوردار است و در هیچ طبقه های دختر یا زن به عنوان زن بودن، از ارث محروم نیست.
زن به عنوان دختر متوفی، جده، خواهر، عمه، خاله یا همسر، از حق ارث برخوردار است و سهمی در مال به جای مانده از شخص فوت شده دارد، همانگونه که در قرآن کریم آمده است: «للرجال نصیب مما ترک الولدان و الاقربون و للنساء نصیب مما ترک الولدان و الاقربون مما قل منه او کثر نصیباً مفروضا» (سوره نساء آیه ۷) یعنی، هم مردان بهرهای از اموال به جای مانده از والدین و نزدیکان خود را دارند و هم زنان سهمی دارند و سهم هر یک کم یا زیاد تعیین شده است.
تفاوتی که در زمینه ارث بین زن و مرد، در اسلام وجود دارد، این است که علی الاصول سهم الارث زن، نصف مرد است، یعنی دختر متوفی نصف سهم پسر او و خواهر نصف سهم برادر میبرد و در مورد زوجیت نیز سهم الارث زن، نصف سهم الارثی است که شوهر میبرد.
البته در بعضی موارد استثنایی، زن و مرد از سهم الارث یکسانی برخوردارند، چنانکه اگر وارث نسبی متوفی مثلاً منحصر به چند برادر و خواهر یا چند دایی و خاله باشد، ترکه بین آنها بالسویه تقسیم میشود.
مزد کار زن در خانه شوهر یا اجرت المثل
بین فقهای امامیه اجماع وجود دارد که زن هیچگونه تکلیفی نسبت به کارهای خانه از قبیل آشپزی، شستشو و نگهداری فرزندان ندارد تا آنجا که در مورد شیردادن به کودک نیز میتواند از شوهر خود تقاضای اجرت کند.
از دیدگاه برخی فقها، هرگاه شخصی لباسی را به کسی میدهد تا آن را بشوید و راجع به اجرت آن کار سخنی پیش نمی‌آید:
- اگر انجام دهنده از جمله اشخاصی باشد که عادتاً خود را برای آن کار اجیر میکند، در این صورت اجرت المثل به کار او تعلق میگیرد.
- اگر از آن اشخاص نباشد، لکن عمل انجام یافته از اعمالی باشد که دارای اجرت است، باز عامل مستحق اجرت المثل میباشد.
- اما اگر کاری که انجام داده عرفاً مستحق دریافت اجرت نیست، به ادعای او مبنی بر مطالبه اجرت المثل توجهی نمیشود.
یکی از فقها در این زمینه میگوید: شوهر بر زن حق خدمت ندارد و مقتضای روایات چنین است. بلکه ادلهای دلالت دارد که شوهر باید برای زن خدمتکار فراهم نماید.
نکته های که در مورد اجرت المثل باید مورد توجه قرار داد، تفاوت آن با نهادی به نام نحله است. نحله به كسر نون، از يك سو معني مذهب و ديانت و از سوي ديگر به معناي دادن مهريه زن بدون عوض و طلب مي باشد.
بیشتربخوانید: اثبات رابطه نامشروع با توجه به مجازات زنا محصنه و غیر محصنه
نحل به ضم نون به معناي مهريه زن و عطيهای كه به كسي دهند يا خاص کسی قرار دهند. نحله را مرادف عطيه و هبه نيز آورده و در تعريف آن گفته شده که بخشش و عطاي مجاني و رايگان است.
قرآن كريم در آيه ۴ سوره مباركه نساء، لفظ نحله را در كنار صدقات به كار برده و در مجموع از آن به دادن عطیهای به زنان با طيب خاطر و رضايت تعبیر شده است. مرحوم علامه طباطبايي در تفسير نحله چنين فرموده اند: «نحله به معناي عطيه اي است مجاني كه در مقابل ثمن قرار نگرفته است».
بنابراین، اجرت المثل یا مزد کار در خانه، در مقابل انجام کاری پرداخت میشود اما نحله، هدیه های است که در برابر چیزی قرار نمیگیرد. نحله، خصوصاً در مورد طلاق مطرح میشود و برای حمایت از زن هنگام جدایی میباشد.
مزد شیر دادن یا اجره الرضاعه
به اجماع تمام فقها، بر پدر لازم است که بهای شیری را که مادر به فرزندش میدهد بپردازد و بر مادر واجب نیست که فرزند خود را شیر بدهد.
دلیل قرآنی بر چنین حقی برای زوجه، سوره بقره، آیه ۲۳۳ است که بیان میدارد:
«و الوالدات یرضعن اولادهن حولین کاملین لمن ارادان یتم الرضاعه…» و معنای آن: « مادران فرزندان خود را تا پایان دو سال شیر میدهند هنگامی که خواسته باشند روزهای شیرخوارگی را به پایان رسانند و بر پدر است که خوراک و پوشاک مادر را به خوبی بدهد.» در تفسیر آیه فوق بیان شده است که: از این جمله که میفرماید «لمن اراد ان یتم الرضاعه» استفاده میشود برای پرستاری و شیردادن بچه از حقوق مادر و موکول به اختیار اوست.
همچنین، رساندن به آخر مدت نیز بسته به اراده او میباشد. چنانچه خواست، نوزادش را تا آخر دوران شیرخوارگی یعنی دو سال کامل شیر میدهد و اگر نخواست، مختار است؛ اما شوهر در این امر هیچگونه اختیاری ندارد.
البته، بیشتر مفسرین این آیه را خاص مورد مادر مطلقه کرده اند. در آیه ۶ سوره طلاق درباره زنان مطلقه و حقوق مادران بعد از جدایی، اینگونه بیان شده:
«اگر مادر پذیرفت که فرزند خود را شیر بدهد، بر شما لازم است اجرت دادن به او و به امور خانواده و مسائل مربوط بین خود به خوبی و معروف بپردازید.»
بنابراین، با توجه به این ادله، یکی دیگر از حقوق مالی زن مطابق قوانین اسلام، حق دریافت مزد در برابر شیر دادن است.
به نظر میرسد که، اگر بخواهیم به نحوی درست و علمی، نظام مالی حقوق زن در اسلام را بررسی کرده و مورد تجزیه و تحلیل علمی قرار دهیم، لازم است که آن را با دوره های قبل و بعد از آن مقایسه و سپس نقاط قوت و ضعف آن را بیان کنیم.
بر این اساس، میتوان گفت که: نظام حقوق مالی زن در اسلام، نسبت به دوران قبل از خود، نظامی مترقی بوده و برای زنان ارزش و جایگاهی مناسب درنظر گرفته است. البته، از برخی جهات، مانند توجه به کرامت انسانها و برابر دانستن زن و مرد در ارزش انسانی، بسیار فراتر از زمان خود نیز بوده است.
از سوی دیگر، این حقوق در برابر آنچه امروزه به زنان اعطا میشود، دارای کاستی هایی است که مناسب است با تفسیر و به روز کردن قواعد، همانگونه که باور بر تطابق مقررات با شرایط روز است، این موارد از میان رفته و گامی به سوی هرچه ارزشمندتر شدن جایگاه زن در اسلام برداشته شود.
حقوق خانوادگی زن در اسلام و قانون مدنی
حسن معاشرت
ماده۱۱۰۳ قانون مدنی میگوید ” زن و شوهر مكلف به حسن معاشرت با يكديگرند” حسن معاشرت به معنای خوشرویی و ایجاد بستری مناسب برای آرامش و رشد زوجی است و زن و شوهر حق دارند هر دو ازین فضا بهره داشته باشند.
اما این ماده به بیان اصل کلی اخلاقی پرداخته و قوانین پراکنده ای که وجود دارد از ضمانت اجرا و راهکار خاص جهت پیشگیری برخوردار نیستند.
مثلا ایراد ضرب و جرح یکی از ناقض های حسن معاشرت است، که راحت تر از سایر موارد اثبات می شود. ولی عسر و حرج زن در زندگی به علت فشار روانی، توهین، و یا اعتیادی که منجر به سخت شدن زندگی شود به سختی اثبات می شود.
اگر سوءرفتار مرد ثابت شود دو راهکار وجود دارد:
- تعیین مسکن علیحده برای زن “اگر بودن زن با شوهر در یک منزل متضمن خوف ضرر بدنی و یا مالی یا شرافتی برای زن باشد زن میتواند مسکن علیحده اختیار کند و در صورت ثبوت مظنه ضرر مزبور محکمه حکم بازگشت به منزل شوهر نخواهد داد و مادام که زن در بازگشتن به منزل مزبور معذور است نفقه بر‌عهده شوهر خواهد بود”
- طلاق “اگر سوءرفتار مرد ادامه ی زندگی را به خطر اندازد، زن می تواند از دادگاه تقاضای طلاق کند”
وفاداری زن و شوهر
در قانون مدنی صراحتاً نسبت به وفاداری زن و شوهر ماده ای نیامده است، اما حقوقدانان سکوت قانون‌گذار را حمل بر واضح بودن امر می دانند.
با توجه به جریمه سنگینی که در اسلام و حقوق جزا برای این نوع از تخلف وضع شده است، ارتکاب آن، بسیار مذموم به نظر می رسد و در اسلام نیز تعدی به حدود الله علاوه بر مجازات اخروی، غرامت سنگین دنیوی نیز دارد. به همین دلیل در قوانین کیفری برای رابطه نامشروع زن و مردی که همسر دارد، مجازات سنگینی وضع شده است
البته این حق در مورد زنان با توجه به مجوز چند همسری مردان در قوانین اسلام و ایران تا حد زیادی شعاری به نظر می آید.
اختیار تعیین مسکن
مطابق ماده ۱۱۱۴ قانون مدنی زن باید در منزلی که شوهر تعیین می کند زندگی کند.
اما اگر اجازه اختیار تعیین منزل در عقدنامه به زن داده شده باشد و حق تعیین مسکن داشته باشد یا اینكه بودن زن و شوهر در یك منزل برای زن خطر جانی یا مالی و یا شرافتی داشته باشد كه در این صورت زن میتواند مسكن جداگانه‌ای برای خودش انتخاب كند و اگر به این علت زن مسكن جداگانه‌ای اختیار كرده باشد باز هم نفقه او بر عهده شوهر است.
حقوق سیاسی زن در اسلام و قانون مدنی
برای کار آمدی بهتر هر حکومتی مشارکت و فعالیت زنان در حوزه ی سیاست لازم است. با وجود اینکه زیرساختهای قانونی براي مشارکت سیاسـی زنـان پایه ریزی شده، اما در عمـل پاره اي از محدودیت هاي ساختاري بر سر راه این مشارکت وجود دارد.
برداشت های فقهی در این زمینه بسیار حایز اهمیت هستند. در اسلام نصر صریحی که راهنمای علم به اعطای حقوق سیاسی به زنان باشد، یا در رد این مسأله نیست. برخی با توجه به رویه پیامبر اکرم (ص) در عدم به کارگیری زنان برای امور سیاسی، اراده ی اسلام را بر نداشتن حق این مناصب توصیف می کنند.
در مقابل عده ای معتقدند به دلیل تفاوت ساختاری جامعه ی زمان پیامبر (ص)، و نیز توانمندی بالای زنان کنونی، این ادعا را رد میکنند.
حقوق انتخاباتی
در زمینه حقوق انتخاباتی، برای انتخاب کردن و انتخاب شدن زنان ممنوعیتی وجود ندارد، و البته زنان در مقام انتخاب شونده با بررسی و صلاح گزینی بیشتر روبه رو هستند. همچنین به علت کنار گذاشته شدن طولانی، زمان بیشتری برای کسب تجربه در رقابت با مردان نیاز دارند.
مناصب خاص
در برخی از مناصب خاص محدودیت هایی برای اشتغال زنان موجود است که مانع دسترسی به آن شغل برایشان میشود. از جمله رهبری، ریاست جمهوری و عضویت شورای نگهبان. در سالهای اخیر شاهد رشد قابل قبولی در آمار حضور زنان در مجلس شورای اسلامی و دیگر شوراهای شهر هستیم و ساختار جامعه که حضور زنان را در این مناصب نمیپذیرفت اکنون تغییر کرده، و با توجه به اینکه برای حضور زنان در مجلس و شوراهای شهر ممنوعیت قانونی وجود نداشت، شکسته شدن هنجارهای مخالف حقوق سیاسی زنان مایه خرسندی است.
خواهشمند است نظر (دیدگاه) اینجانب را به صورت عمومی منتشر کنید تا قانون گزاران و مجریان قانون در کشور ایران اقدامی را برای برداشتن قانون ظالمانه مهریه از زندگی مردان کشور ایران انجام دهند (جناب آقای آیت الله دکتر سید ابراهیم رئیسی ریاست محترم قوه قضائیه جمهوری اسلامی ایران سلام اگر اینجانب از تمام حقوق و مزایای ماهیانه و … خود پس از پرداخت سهم مهریه همسرم و … و مخارج خورد و خوراک و …خود و همسر و فرزندانم حق اینجانب از تمام حقوق ماهیانه و … خود غذا به اندازه ای باشد که از گرسنگی نمیرم و اکرحق اینجانب از تمام حقوق ماهیانه و … خود به اندازه ای باشد که دائم با پوشیدن لباس های کهنه و مندرس لخت مادرزاد نباشم و دیگر حقی از تمام حقوق ماهیانه و … خود نداشته باشم چه اینجانب باهمسر و فرزندانم به زندگی مشترکمان ادامه دهیم چه اینجانب با همسر و فرزندانم به زتدگی مشترکمان خاتمه دهیم درهرصورت آنکه نابود شده است اینجانب بوده باشم و مهریه = حرام شدن زندگی برمرد… ظلم خیلی خیلی … بزرگی برمرد است و درغیر این صورت همسر و فرزندانم تقاضای طلاق و جدا شدن از ایجانب را داشته باشند ازجنابعالی و همکارانتان برای اینجانب چه کاری ساخته است؟)