در برخی از جرایم به دلیل اهمیت و خطر بیشتری که برای جامعه می تواند به دنبال داشته باشد، اگر مجرم پس از ارتکاب جرم و سپری کردن دوره مجازات، مجددا مرتکب همان جرم و یا جرم دیگری شود، علاوه بر مجازات جرم جدید به علت تکرار جرم و برای تنبیه وی، مجازاتش تشدید می شود. اما تحقق تکرار جرم و مجازات آن شرایط خاصی دارد و سوالاتی پیرامون آن مطرح است.
مثلا اینکه چه جرایمی در صورت تکرار مجازاتشان تشدید می شود؟ منظور از تشدید چیست و چه میزان به مجازات افزوده می شود؟ کسی که مجازاتش تشدید شده آیا می تواند از دادگاه تخفیف بگیرد؟ در این مقاله به بررسی شرایط تکرار جرم و نحوه مجازات آن و… می پردازیم.
تکرار جرم چیست و شرایط تحقق آن کدام است؟
همانطور که اشاره شد تکرار جرم به این معناست که شخصی پس از ارتکاب جرم و تحمل مجازات آن مجددا مرتکب همان جرم و یا جرم دیگری شود که در این صورت به مجازاتش افزوده می شود.
اما برای اینکه بدانیم شرایط آن چیست میبایست دو دسته از جرایم را از هم جدا کنیم. به عبارت دیگر شخصی که دوبار یا بیشتر مرتکب یک جرمی می شود بسته به اینکه جرمش از نوع حدی بوده یا تعزیری شرایط آن متفاوت است.
منظور از جرایم حدی و تعزیری چیست؟
منظور از جرایم حدی، جرایمی است که مجازات و شرایط ارتکاب آن در اسلام تعیین شده است. مانند زنا، مصرف مشروبات، قذف یا همان نسبت دادن زنا و لواط به دیگری، سرقت حدی، دشنام و توهین به پیامبر (ساب النبی) و… می باشد ولی منظور از جرایم تعزیری جرایمی است که مجازات و شرایط ارتکاب آن در اسلام تعیین نشده بلکه توسط حکومت تعیین شده است. مثل کلاهبرداری، سرقت تعزیری، توهین و افترا، جعل و…
حال که تفاوت این دو دسته از جرایم را دانستیم، برای اینکه بفهمیم شرایط ارتکاب تکرار جرم چیست و مجازات آن کدام است اول باید ببینیم جرمی که تکرار شده از کدام نوع می باشد. اگر حدی بود به سراغ ماده ۱۳۶ قانون مجازات اسلامی می رویم و اگر تعزیری بود به ماده ۱۳۷ این قانون مراجعه می کنیم.
اکنون باید دید هرکدام از این دو ماده درباره تکرار جرم چه می گویند؟
شرایط تکرار جرم حدی
به موجب ماده ۱۳۶ قانون مجازات اسلامی:
«هرگاه شخصی سه بار مرتکب یک جرم موجب حد شود و هربار حد بر او جاری شود، حد وی در مرتبه چهارم اعدام است.»
در قسمت قبل توضیح دادیم که منظور از جرایم حدی چه جرایمی است.
حال فرض کنید شخصی مرتکب شراب خواری شده و پس از آنکه شلاق خورده دوباره مرتکب آن جرم شده و دوباره شلاق خورده و باز مشروب خورده و باز شلاق !!! یعنی سه بار این جرم را انجام داده و هر بار نیز مجازات شده. حالا ماده ۱۳۶ میگوید که بار چهارم مجازاتش دیگر شلاق نیست بلکه اعدام است.
بنابراین به موجب این ماده برای اینکه شخصی به خاطر تکرار جرم حدی اعدام شود شرایط زیر لازم است:
- اجرای حکم: به این معنا که در پی هر بار ارتکاب جرم می بایست مجازات آن را تحمل کرده باشد و حکم بر او اجرا شده باشد. مثلا اگر شخصی قبل از اجرای مجازات سه بار مرتکب مشروب خواری شده باشد، مجازات وی برای بار چهارم اعدام نیست. بلکه در اینجا تعدد جرم رخ داده که احکام آن متفاوت است.
- هر چهار جرم ارتکابی از یک نوع باشند: مثلا اگر شخصی سه بار مرتکب مشروب خواری شده باشد و هر بار نیز مجازات شده باشد و بار چهارم مرتکب زنا شده باشد، اعدام نمی شود زیرا هر چهار جرم باید از یک نوع باشند.
- سه بار مجازات بر مرتکب جاری شده باشد: (نه اینکه مرتکب سه بار جرم حدی انجام داده باشد.) بنابراین چنانچه شخصی قبل از اجرای مجازات ده بار هم مشروب خورده باشد هرچند چند بار آن بعد از صدور حکم (و نه اجرای حکم) باشد، فقط یک مجازات بر او اعمال می شود و او اعدام نخواهد شد زیرا سه بار مجازات بر او جاری نشده است.
شرایط تکرار جرم در جرایم تعزیری
گفتیم که منظور از جرایم تعزیری، جرایمی است که در فقه اسلامی، مجازات و شرایط ارتکاب آن تعیین نشده بلکه به موجب قوانین حکومتی، کم و کیف آن تعیین شده است. یک مصداق بارز آن نیز کلاهبرداری می باشد.
حال در صورتی که شخصی یک بار مرتکب کلاهبرداری شده باشد و حبس آن را نیز تحمل کرده باشد و پس از بیرون آمدن از حبس دوباره مرتکب کلاهبرداری شده باشد، مرتکب تکرار یک جرم تعزیری شده است. برای اینکه بدانیم مجازات این شخص کلاهبردار در این شرایط چیست باید به ماده ۱۳۷ قانون مجازات اسلامی مراجعه نماییم.
به موجب ماده ۱۳۷ قانون مجازات اسلامی:
«هرکس به موجب حکم قطعی به یکی از مجازات های تعزیری از درجه یک تا شش محکوم شود و از تاریخ قطعیت حکم تا حصول اعاده حیثیت یا شمول مرور زمان اجرای مجازات، مرتکب جرم تعزیری درجه یک تا شش دیگری گردد، به حداکثر مجازات تا یک و نیم برابر آن محکوم می شود.»
این ماده شرایط تکرار جرم و مجازات آن را بیان کرده و البته کمی با زبان دشوار و حقوقی. ولی نگران نباشید!! در ادامه به زبانی ساده این شرایط را برای شما توضیح خواهیم داد.
به موجب این ماده برای اینکه شخصی مشمول تکرار جرم و تشدید مجازات شود شرایط زیر لازم است:
- الف) در این ماده فقط جرایم تعزیری درجه یک تا شش در صورت تکرار، مجازاتشان افزوده می شود. توضیح آنکه جرایم تعزیری بر حسب میزان اهمیت و درجه خطرناکی شان به هشت درجه تقسیم می شوند. هرچه از درجه یک به سمت درجه هشت می رویم جرایم و مجازات ها سبک تر و کم اهمیت تر می شوند.
- مثلا جرایم تعزیری درجه یک مجازاتشان حبس بالای بیست و پنج سال می باشد در حالی که مجازات جرایم درجه شش حبس شش ماده تا دو سال می باشد.
بنابراین برای تکرار جرم، شخص میبایست هر دو بار را مرتکب جرم تعزیری درجه یک تا شش شده باشد. و مثلا شخصی مرتکب سرقت شود و به چهار ماه حبس (درجه ۷) محکوم شده باشد و بعد از بیرون آمدن زندان دوباره مرتکب کلاهبرداری یا سرقتی شده باشد ولی اینبار مجازات آن سه سال حبس است (درجه ۵).
در اینجا تکرار جرم رخ نداده و مجازاتش تشدید نمی شود. چرا؟ چون بار اول جرمش درجه هفت بوده نه یک تا شش.
(برای دیدن درجه بندی کامل جرایم تعزیری به ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی مراجعه نمایید) - ب) هم جرم قبلی و هم جرم بعدی مرتکب از جرایم عمدی باشد. بنابراین اگر شخصی یکبار در اثر تصادف رانندگی شخصی را به قتل رسانده باشد و پس از دوباره مرتکب مثلا سرقت شده باشد مجازاتش تشدید نمی شود. زیرا جرم اولی عمدی نبوده است.
- ج) جرم دوم قبل از شمول مرور زمان اجرای حکم یا اعاده حیثیت جرم اول ارتکاب یافته باشد.
- د) جرم ارتکاب یافته از جرایم سیاسی و مطبوعاتی و جرایم اطفال نباشد. به موجب ماده ۱۳۸ قانون مجازات اسلامی، مقررات تکرار جرم در خصوص این دسته از جرایم اعمال نمی شود. یعنی اگر شخصی مرتکب یک جرم تعزیری درجه یک تا شش شود و مجازات شود و مجددا مرتکب جرم تعزیری دیگری شود که این بار از نوع جرایم سیاسی یا مطبوعاتی یا جرایم اطفال باشد، مجازاتش تشدید نمی شود.
منظور از شمول مرور زمان یا اعاده حیثیت در تکرار جرم چیست؟
مرور زمان اجرای حکم چیست؟
مرور زمان اجرای حکم، مدت زمانی است که اگر مجرم در طی آن مدت زمان، به هر دلیلی مجازات نشود، دیگر نمی توان او را مجازات کرد. این مدت از زمانی شروع می شود که حکم قطعی شده تا مدتی بین پنج الی بیست سال بر حسب درجه جرم.
حال برای اینکه تکرار جرم رخ دهد مرتکب باید جرم دومی را در این فاصله مرتکب شود. مثلا شخصی مرتکب یک فقره سرقت می شود که ۱۸ سال حبس برایش تعیین می شود. مرور زمان ۱۸ سال حبس، بیست سال می باشد. یعنی اگر از تاریخی که حکم شخص قطعی می شود تا بیست سال، به هر دلیلی مجازات نشود پس از آن دیگر مجازات نمی شود.
بنابراین در تکرار جرم نیز قانون می گوید که جرم دومی در صورتی تکرار جرم محسوب می شود و مجازاتش تشدید می شود که در مدت مرور زمان (که در مثال فوق بیست سال است) رخ دهد و اگر پس از این مدت رخ دهد دیگر مشمول تکرار جرم و تشدید مجازات نمی شود.
(برای دانستن مرور زمان اجرای حکم در جرایم مختلف به ماده ۱۰۷ قانون مجازات اسلامی) مراجعه نمایید.
اعاده حیثیت چیست؟
در جرایم عمدی مرتکب پس از اجرای حکم مدت زمانی را به تبع مجازات اصلی، از برخی حقوق اجتماعی مانند عضویت در انجمن ها، شورا، استخدام کارهای دولتی و… محروم می شود. ولی پس از تمام شدن این مدت متهم مجددا می تواند از این حقوق اجتماعی بهره مند شود مثلا دوباره می تواند به استخدام دولت در بیاید.
اصطلاحا به این حالت که شخص دوباره حقوق اجتماعی خود را به دست می آورد اعاده حیثیت می گویند. این مدت زمانی که شخص از این حقوق اجتماعی محروم می شود در جرایم مختلف متفاوت است. و به طور کلی مدتی بین دو تا هفت سال بسته به نوع جرم می باشد.
حال برگردیم به تکرار جرم. در این خصوص نیز مانند شمول مرور زمان، شخص می بایست جرم دوم را در این بازه زمانی بین دو تا هفت سال پس از اجرای مجازات انجام داده باشد تا مشمول تکرار جرم شود و مجازاتش تشدید شود.
و اگر شخصی پس از این مدت زمان مرتکب جرم دوم تعزیری شود دیگر مجازاتش تشدید نمی شود زیرا اعاده حیثیت شده است.
مثلا فرض کنید شخصی مرتکب جرم سرقت می شود و پس از اجرای مجازات پنج سال از حقوق اجتماعی محروم می شود. حال در صورتیکه در مدت این پنج سال مرتکب یک فقره کلاهبرداری نیز شده باشد مجازاتش به دلیل تکرار جرم تشدید می شود ولی اگر پس از این پنج سال مرتکب کلاهبرداری شود، انگار بار اول است و جرم قبلی از پیشینه اش حذف می شود
مجازات تکرار جرم در قانون چه میزان است؟
در خصوص مجازات تکرار جرم نیز باید بین جرایم حدی و تعزیری تفکیک کنیم. (تفاوت جرایم حدی و تعزیری در قسمت های قبلی بیان شد)
- مجازات تکرار جرم در جرایم حدی: اعدام!!! همانطور که در قسمت های قبل گفته شد هرکس سه بار مرتکب یک جرم حدی مثلا زنا شود و هر بار نیز حکم آن بر او اجرا شده باشد مثلا سه بار شلاق خورده باشد در بار چهارم اعدام می شود.
البته در برخی جرایم مانند قوادی (رساندن دو یا چند نفر به هم برای ارتکاب زنا) بار دوم و سوم هم مجازات شخص تشدید می شود. به اینصورت که در قوادی مجازات شخص برای بار اول ۷۵ ضربه شلاق است ولی در بار دوم و سوم علاوه بر ۷۵ ضربه شلاق تا یک سال هم تبعید می شود. البته این تبعید برای قواد مرد می باشد نه زن.
- مجازات تکرار جرم در جرایم تعزیری: در جرایم تعزیری به موجب ماده ۱۳۷ قانون مجازات اسلامی، در صورت تحقق شرایط تکرار جرم، مرتکب به حداکثر مجازات تا یک و نیم برابر آن محکوم می شود.
مثلا اگر مجازات جرمی یک تا شش سال حبس باشد؛ مجازات مرتکبی که محکوم به تکرار جرم است، از شش سال (حداکثر مجازات) تا ۹ سال (یک و نیم برابر آن) خواهد بود.
برای بدست آوردن یک و نیم برابر نیر حداکثر را مثلا شش تقسیم بر دو میکنیم که می شود سه و آن را به حداکثر اضافه می کنیم که حاصل می شود نه.
شرایط تخفیف مجازات در تکرار جرم
به موجب ماده ۱۳۹ شرایط تخفیف مجازات در مورد تکرار جرم به شرح زیر می باشد:
- وجود جهات تخفیف مانند اینکه مرتکب از ارتکاب جرم انگیزه شرافتمندانه داشته باشد و یا پس از ارتکاب جرم سعی در کاهش آثار جرم از طریق کمک به بزه دیده و .. داشته باشد و یا مرتکب بیمار و سالمند و… باشد و…
- تکرار جرم فقط در جرایم تعزیری مشمول تخفیف است. گفتیم که تکرار جرم هم در جرایم حدی و هم تعزیری قابل ارتکاب است، ولی فقط در جرایم تعزیری است که دادگاه می تواند به مرتکب تخفیف دهد.
- مرتکب دارای سه فقره محکومیت یا بیشتر از آن نباشد. یعنی اگر مرتکب بار سومی است که مرتکب جرم می شود و مشمول تکرار جرم شده نمی توان به او تخفیف داد.
- اگر مجازات قانونی دارای حداقل و حداکثر باشد، دادگاه می تواند مجازات مرتکب را تا میانگین حداقل و حداکثر مجازات کاهش دهد. مثلا اگر شخصی در اثر تکرار جرم، مجازاتش بین ۲ تا ۶ سال حبس باشد، برای تخفیف میانگین دو و شش را حساب می کنیم که می شود چهار. بنابراین دادگاه می تواند در صورت وجود جهات تخفیف تا چهار سال به مرتکب تخفیف دهد.
- در صورتی که مجازات ثابت یا فاقد حداقل و اکثر باشد، دادگاه می تواند مجازات مرتکب را تا سقف مجازات مقرر کاهش دهد. مثلا اگر مجازات شخص در اثر تکرار جرم ۵ سال حبس باشد، دادگاه می تواند تا دو و نیم سال به شخص تخفیف دهد.
بنابراین مهم ترین رکن تحقق تکرار جرم، اجرای حکم می باشد به این معنا که اگر مرتکب ده بار هم یک جرمی را مرتکب شده باشد ولی مجازات نشده باشد، از باب تکرار جرم قابل مجازات نیست بلکه مشمول تعدد جرم است. از طرف دیگر باید بین دو دسته جرایم حدی و تعزیری در خصوص تکرار جرم قائل به تفکیک شویم و ببینیم جرم ارتکاب یافته از کدام نوع است تا بتوانیم مجازاتش را تعیین نماییم.
پرسش و پاسخ تکرار جرم
ارتکاب جرمی پس از اجرای مجازات جرم قبلی.
در جرایم حدی در بار چهارم تکرار اعدام و در جرایم تعزیری حداکثر مجازات تا یک و نیم برابر آن.
مدت زمانی که پس از سپری شدن آن، شخص دوباره حقوق اجتماعی که از آن محروم شده است را باز می یابد.
مدت زمانی که پس از سپری شدن آن، از تاریخ قطعی شدن حکم، در صورتی که شخص مجازات نشده باشد، دیگر مجازات نخواهد شد.