رضایت نامه پزشکی چیست و نمونه متن آن

بیماری اصلی ترین مخاطره برای حیات انسان است که با وجود رشد علم و تکنولوژی بشر همچنان نسبت به برخی از بیماری ها زانوی تسلیم بر خاک نهاده و خود را در آغوش تقدیر رهانیده به مانند بیماری همه گیر کووید – ۱۹، اما در قرن حاضر علم پزشکی به حدی رشد پیدا کرده است که ناممکن ترین بیماری های لاعلاج، قابل درمان هستند.

برای مثال تا چند سال اخیر، بشر با گرفتن آنفولانزا سالانه مرگ و میرهای فراوانی را تجربه می کرد اما با کشف واکسن آن در ابتدای فصل سرما با تزریق واکسن آنفولانزا، دیگر شاهد مرگ و میر گسترده خصوصاً در میان کشورهای جهان سومی نیستیم و یا اینکه در نیمه قرن شمسی حاضر، اگر شخصی از ناحیه عروق قلبی دچار مشکل می شد، پزشک تنها توصیه ای که به بیمار می کردد، می گفت از مصرف غذای چرب و قندی پرهیز کن و عملاً بیمار چند سال با این وضعیت زنده می ماند و  در نهایت فوت می کرد.

اما در حال حاضر سخت ترین جراحی های قلب در کمتر از یک ساعت انجام می شود و بیمار ۴۸ ساعت بعد از جراحی به حالت اولیه خود باز می گردد و این حیرتی است در این علم پزشکی اما نبایست مبهوت این حیرت شد که برخی کوتاهی و بی مبالاتی هایی که حتی در وضعیت فعلی با این حجم از پیشرفت علوم پزشکی توسط پزشک و جراح رخ می دهد، را نادیده گرفت بلکه مسئولیت پزشک مطابق با قوانین موجود مورد شناسایی قرار گرفته است.

رضایت نامه یا برائت نامه پزشکی

پزشکان نیز قبل انجام هر گونه اقدامات پزشکی از جمله جراحی یا درمان اقدام به گرفتن رضایت نامه یا برائت نامه از بیمار یا اولیای بیمار می کنند تا اگر احیاناً خطائی از ایشان سر زد، مسئولیتی متوجه پزشک نباشد و این شائبه را در اذهان ایجاد کرده که حتی اگر پزشک خطائی تعمدی از خود حین درمان بیمار بروز دهد، بیمار یا اولیای بیمار دیگر حقی برای شکایت ندارند.

چون قبلاً رضایت خودشان را اعلام کرده اند اما قانون چیز دیگری می گوید و در این نوشتار تلاش می شود، ابتدا دیدگاه قانون را نسبت به مسئولیت پزشکی بیان کنیم سپس به تفاوتی که میان رضایت نامه پزشکی با برائت نامه پزشکی وجود دارد گفته و در نهایت نمونه ای از رضایت نامه پزشکی و همچنین برائت نامه پزشکی آورده تا خوانندگان این مطلب نگاه جامعه ای نسبت به این چنین رضایت نامه های پزشکی داشته باشند.

 دیدگاه قانون مجازات اسلامی نسبت به مسئولیت پزشکی

همانطور که بیان شد، قانون نگاه متفاوتی از فهم جامعه نسبت به جرایم دارد، البته قصور پزشکی را نمی توان مصداق بارز جرم دانست اما می تواند در مواردی مسئولیت کیفری و ضمان مالی (جبران خسارت مالی مثل دیه) برای پزشک خاطی داشته باشد، از همین رو مواد قانونی مسئولیت پزشکی بیان می شود؛

بند ج ماده ۱۵۸ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ بیان می کند:

” هر نوع عمل جراحی یا طبی مشروع که با رضایت شخص یا اولیا یا سرپرستان یا نمایندگان قانونی وی و رعایت موازین فنی و علمی و نظامات دولتی انجام می شود. در موارد فوری اخذ رضایت ضروری نیست”

این بند از جمله موارد رافع مسئولیت کیفری است یعنی اگر شرایط گفته شده در این بند کاملاً رعایت شود، پزشک مسئولیتی ندارد حتی نسبت به خسارات بدنی وارد شده به بیمار.

با توجه به بیان رضایت در این بند از ماده ۱۵۸ قانون مجازات اسلامی متوجه می شویم برای بهره مندی از این بند، بایست رضایت نامه گرفته شود و حتی اگر پزشک رضایت نامه از بیمار یا سایر نمایندگان قانونی ایشان گرفته باشد، بایست این شرایط را داشته باشد تا عمل وی مشمول وصف مجرمانه که می تواند هم شامل تعزیر(حبس) و هم دیه باشد.

این شرایط شامل عبارات زیر می شود:

عمل جراحی بایست مشروع باشد یعنی بیمار به صورت قانونی به بیمارستان یا کلینک های مربوطه مراجعه نموده باشد و پزشک نیز دارای مجوز طبابت و جراحی باشد.
البته مشروع بودن آن می تواند شامل نوع جراحی هم باشد برای مثال جراحی تغییر جنسیت در ایران مورد حمایت قانونی قرار نگرفته است و می توان این برداشت را داشت، که عمل جراحی تغییر جنسیت امری نامشروع است و اگر پزشک مرتکب کوتاهی و بی مبالاتی شود، یا اینکه رضایت از بیمار یا اولیا یا نمایندگان قانونی ایشان نگرفته باشد، بیمار نمی تواند طرح شکایت بابت وصف مجرمانه رفتار پزشک کند.

گرفتن رضایت نامه از بیمار یا اولیای بیمار، یا نمایندگان قانونی ایشان مثل قیم یا وکیل؛ البته اگر در شرایط فوری و ضروری پزشک قرار گیرد، دیگر این شرط نیازی به رعایت ندارد مثلاً بیمار با ترکیدگی آپاندیس به بیمارستان مراجعه کرده و اگر پزشک منتظر بماند تا اولیای بیمار بیایند تا رضایت نامه را امضاء کنند، بیمار فوت می کند در این صورت پزشک دیگر نیازی به گرفتن رضایت نامه ندارد.

موازین فنی، علمی و نظامات دولتی رعایت شده باشد؛ حتی اگر پزشک دو شرط قبل را رعایت کرده باشد، در صورت عدم رعایت این شرط، پزشک مسئول است در واقع مسئولیت پزشک بر مبنای نظریه تقصیر استوار شده است، می پرسید نظریه تقصیر به چه معناست؟

در نظریه تقصیر پزشک ابتدائاً مسئولیتی ندارد، مگر اینکه بیمار یا اولیای بیمار، بتواند قصور پزشک را نسبت به عدم رعایت الزامات فنی برای مثال تعلل در بردن بیمار به اتاق عمل، یا الزامات علمی برای مثال پزشکی که تجربه کافی در جراحی قلب ندارد، جراحی قلب بپذیرد و به علت فقدان مهارت و علم کافی بیمار فوت کند، در این صورت چون پزشک دو شرط قبلی را رعایت کرده است، بیمار یا اولیای بیمار بایست شرط عدم رعایت الزامات فنی، علمی یا نظامات دولتی اثبات کند تا بر مبنای نظریه تقصیر، پزشک مسئول شناخته شود. در واقع با اثبات تقصیر پزشک، نظریه تقصیر حکم بر مسئولیت پزشک می دهد.

ماده ۴۹۵ قانون مجازات اسلامی بیان می کند:

“هر گاه پزشک در معالجاتی که انجام می دهد موجب تلف یا صدمه بدنی گردد، ضامن دیه است مگر آنکه عمل او مطابق مقررات پزشکی و موازین فنی باشد یا اینکه قبل از معالجه برائت گرفته باشد و مرتکب تقصیری هم نشود و چنان چه اخذ برائت از مریض به دلیل نابالغ یا مجنون بودن او، معتبر نباشد، و یا تحصیل برائت از او به دلیل بی هوشی و مانند آن ممکن نگردد، برائت از ولی مریض تحصیل می شود … “

بله در نگاه نخست، تفاوت آنچنانی بین ماده ۴۹۵ با بند ج ماده ۱۵۸ وجود ندارد با توجه به ابتدای ماده ۴۹۵ اصل را بر ضامن بودن پزشک گذاشته یعنی نظریه خطر در این ماده اعمال شده برعکس بند ج ماده ۱۵۸ که نظریه تقصیر حاکم بود.

نظریه خطر چیست؟

نظریه خطر اصل را بر مسئولیت پزشک می گذارد و در واقع پزشک باید اثبات کند تمامی شرایط گفته شده در ماده ۴۹۵ قانون مجازات اسلامی عباراتی از قبیل اینکه عمل پزشک مطابق مقررات پزشکی و موازین فنی باشد و مرتکب تقصیری هم نشده باشد حتی اگر برائت نامه از بیمار یا ولی بیمار نگرفته باشد.

در واقع اثبات عدم مسئولیت با پزشک است نه اینکه بیمار مسئولیت پزشک را اثبات کند اما اگر پزشک مطابق با مقررات پزشکی و با گرفتن برائت و بدون تقصیر اقدامی کرده باشد، اثبات مسئولیت پزشک بر دوش بیمار یا ولی بیمار می باشد.

اما اگر پزشک هم برائت نامه از بیمار گرفته باشد، و هم موازین علمی و فنی را رعایت کرده باشد، در صورت تقصیر پزشک مطلقاً مسئولیت پرداخت دیه یا خسارات بدنی بیمار را دارد.

برائت نامه قید شده در این ماده، فقط پزشک را از دیه و خسارات بدنی معاف می کند که تفاوت آن در مطلب بعد گفته خواهد شد. ماده ۴۶۷ قانون مجازات اسلامی به موارد ضروری اشاره دارد که گرفتن برائت از بیمار یا ولی بیمار وجود ندارد، و هدف نجات جان بیمار است.

که این ماده بیان می کند:

“در موارد ضروری که تحصیل برائت ممکن نیست و پزشک برای نجات مریض، طبق مقررات اقدام به معالجه نماید، کسی ضامن تلف یا صدمات وارده نیست”

قانون همانطور که از بیمار حمایت می کند از پزشک نیز حمایت می کند چون اگر صرفاً پزشک را مسئول بداند و مقرر کند پزشک باید حتماً قبل از درمان بیمار، رضایت یا برائت بگیرد، دیگر پزشکی اقدام به درمان بیماری که در شرایط ضروری و فوری به بیمارستان مراجعه کرده نمی کند و پزشک هم در این صورت مسئولیتی را متوجه خود نمی داند از همین رو قانونگذار برای حمایت از پزشک مشروط بر رعایت مقررات و قوانین علمی و فنی، بیمار را معالجه کند، از بابت این معالجه آسیبی به بیمار برسد، پزشک مسئولیتی ندارد.

رضایت نامه یا برائت نامه قبل عمل

پیش از عمل جراحی شاید با این وضعیت رو به رو شده باشید، که شما خودتان بیمار باشید یا اینکه همراه بیماری باشید، شما را به پذیرش فرا می خوانند تا برگه هایی را امضاء کنید، سربرگ آن قید شده رضایت نامه پزشکی یا برائت نامه پزشکی و یا هر دو؛ تفاوت این دو را نمی دانید و امضاء می کنید؛

رضایت نامه از بابت رفع مسئولیت کیفری پزشک گرفته می شود یعنی اگر پزشکی الزامات پزشکی یا فنی را رعایت نکند، و آسیب جسمانی به بیمار وارد شود، پزشک قصاص یا تعزیر نمی شود مثلاً در حین جراحی بینی بیمار، پزشک الزامات علمی و فنی را رعایت نکند، از همین بابت، آسیب به بینی بیمار یا لب بیمار وارد شود که در این صورت اگر محرز شود پزشک فاقد مهارت لازم بوده، و با علم به فقدان مهارت و تجربه کافی و نقض الزامات علمی و فنی، با وجود رضایت نامه دیگر مسئولیتی ندارد که این تصور اشتباه است.

اگر اثبات شود که پزشک فاقد مهارت و علم کافی بوده یا اینکه نظامات دولتی یا فنی را رعایت نکرده باشد برای مثال بدون مجوز نظام پزشکی طبابت کند، تعمد پزشک محرز و حتی با گرفتن رضایت نامه مسئولیت کیفری متوجه پزشک می باشد.

برائت نامه صرفاً نسبت به مسئولیت مالی پزشک از بابت دیه و خسارات بدنی می باشد یعنی اگر برائت نامه گرفته شود، و شرایط مقرر در ماده ۴۹۵ قانون مجازات اسلامی رعایت شده باشد، در صورت ورود آسیب به بیمار، پزشک مسئولیتی از بابت دیه و خسارات بدنی به بیمار ندارد اما صرف گرفتن برائت نامه دلیلی بر رفع مسئولیت مالی پزشک نیست بلکه پزشک بایست مقررات علمی و فنی و نظامات دولتی را رعایت نمایید و همچنین تقصیری در ورود آسیب به بیمار نداشته باشد و صرف گرفتن برائت نامه تکلیفی را از پزشک کاسته نمی نماید.

نمونه رضایت نامه پزشکی

نتیجه گیری

در نتیجه قانونگذار با تدوین این مواد، سعی داشته از جهتی نگاه حمایتگرانه از پزشکان داشته باشد و از جهتی حقوق بیمار را مورد احترام قرار دهد و در صورت بروز آسیب به بیمار، ایشان یا ولی ایشان بتواند با طرح شکایت از پزشک، قصور ایشان را اثبات و مطابق با قانون با ایشان رفتار شود.

با این توضیحات این تصور حاکم بر جامعه نسبت به پزشکان که با گرفتن رضایت نامه یا برائت نامه پزشک دیگری مسئولیتی در قبال بیمار ندارد، کاملا منتفی است و بایست تمامی شرایط مقرر قانونی، علمی و فنی رعایت شود تا پزشک مسئولیتی نداشته باشد.

سوالات متداول