دیه یا خون بها مالی است که به عنوان نوعی جایگزین و جبران کننده ازبین بردن جان یک انسان یا اعضا یا منافع در جرایم علیه تمامیت جسمانی اشخاص به شخصی مجنی علیه (شخصی که مورد جنایت واقع شده است) یا اولیای دم او پرداخت می شود. دیه که اعم از مقدر(میزان آن مشخص) و غیر مقدر(میزان آن مشخص نیست) می باشد مالی است که در شرع مقدس برای ایراد جنایت غیر عمدی بر نفس اعضا یا منافع و یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد به موجب قانون مقرر می شود.
دیه مقدر مال معینی است که در شرع مقدس به سبب جنایت غیر عمدی بر نفس، عضو یا منفعت یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهت قصاص ندارد تعیین شده است. جنایت غیر عمدی شامل جنایت شبه عمد و خطای محض می‌باشد و زمانی که شخصی محکوم به پرداخت دیه میشود حتی اگر او فوت کند باید دیه را از اموال وی پرداخت نمود چرا که دیه یک حق مالی است و با مرگ مجرم ساقط نمی شود.
در مقابل دیه مقدر دیه غیر مقدر وجود دارد که نام دیگر آن ارش است مالی است که میزان آن در شرع تعیین نشده و دادگاه با لحاظ نوع و کیفیت جنایت، تاثیر جنایت بر سلامتی مجنی علیه، میزان خسارت وارده، در نظر گرفتن دیه مقدر و با جلب نظر کارشناس میزان آن را تعیین می کند. (ماده ۴۴۹ قانون مجازات اسلامی)
بنابراین توضیحات باید گفت دیه مالی است که در مواردی از جمله جنایت شبه عمدی و جنایت خطای محض و همچنین جنایت عمدی که قصاص در آن جایز یا ممکن نیست با درخواست مجنی علیه ی اولیای دم پرداخت میشود که میزان آن ممکن است توسط شرع مقدس تعیین شده باشد و یا میزان آن غیر معین باشد که با توجه به مواردی از جمله نوع و کیفیت جنایت میزان دیه را تعیین خواهد گردید.
در این مطلب قصد داریم پرداخت دیه در ماه مبارک رمضان را مورد بررسی قرار دهیم که به این منظور توضیحات مختصری در خصوص نوع و میزان دیه در ماه رمضان ارائه مینماییم و سپس به پرداخت آن در این ماه میپردازیم.
میزان دیه در ماه رمضان
بر خلاف باور عمومی ماه رمضان جزء ماه های حرام نیست چرا که ماه های حرام شامل چهار ماه هستند که عبارتند از ماه محرم ماه رجب و ماه ذیحجه و ماه ذیقعده. بنابراین دیه در این ماه مانند سایر ماه های سال به صورت عادی محاسبه می گردد و افزایشی در آن صورت نمی گیرد چرا که حکم افزایش دیه صرفاً در ماه های حرام جریان دارد بنابراین اگر شخصی در ماه رمضان مرتکب قتل غیر عمدی و یا مرتکب قتل عمدی شود ولی به هر دلیلی قصاص نگردد باید به میزان دیه در ماههای غیر حرام دیه پرداخت نماید که این میزان در سال ۹۹، ۳۳۰ میلیون تومان تعیین شده است ولی اگر قتل در ماههای حرام ارتکاب یابد میزان دیه پرداختی ۴۴۰ میلیون تومان خواهد بود.
انواع دیه و مقادیر آن
به موجب ماده ۵۴۹ قانون مجازات اسلامی موارد دیه کامل همان است که در مقررات شرع تعیین شده است و میزان آن در ابتدای هر سال توسط رئیس قوه قضاییه بر اساس نظر مقام رهبری تعیین و اعلام می گردد.
در شرع اسلام برای دیه انواعی تعیین شده است که عبارتند از: یک صد شتر سالم و بدون عیب که خیلی لاغر نباشند، ۲۰۰ گاو سالم و بدون عیب که خیلی لاغر نباشند، ۱۰۰۰ گوسفند سالم و بدون عیب که خیلی لاغر نباشند، ۲۰۰ دست لباس سالم از حله های ایمن، هزار دینار مسکوک سالم و غیر مغشوش که هر دینار یک مثقال شرعی طلا به وزن ۱۸ نخود است، ۱۰ هزار درهم مسکوک سالم و غیر مغشوش که هر درهم به وزن ۱۲.۶ نخود نقره می باشد.
مطابق با فتوای مقام رهبری مندرج در بخشنامه صادره از جانب رئیس قوه قضاییه به شماره ۱۳۸/۸۴/۱ مورخ ۱۰/۱/۱۳۸۴ سه مورد درهم و دینار و حله موضوعیت خود را از دست داده‌اند و بنابراین میزان مبلغ دیه بر اساس قیمت شتر و گاو و گوسفند هر ساله از جانب قوه‌قضاییه اعلام خواهد شد.
توجه داشته باشید که محاسبه دیه بر اساس قیمت روز پرداخت محاسبه می گردد نه قیمت روز حادثه و روز صدور حکم.
مقدار دیه به چه چیزهایی بستگی دارد؟
میزان دیه پرداختی با توجه به مواردی مثل نوع صدمه و جنسیت مجنی علیه و دین مجنی علیه و زمان و مکان وقوع جنایت است. این موارد مواردی هستند که بر اساس آنها میزان دیه معین خواهد شد. موضوع این نوشتار در خصوص مورد آخر یعنی میزان دیگه بر اساس زمان و مکان وقوع جنایت است. در ابتدا توضیح مختصری در خصوص سه مورد اول ارائه می گردد و سپس توضیحات لازم در خصوص میزان دیه بر اساس زمان و مکان وقوع جنایت بیان خواهد گردید.
نوع صدمه
میزان دیه بر اساس نوع صدمه بستگی به این دارد که جنایت به نفس واقع شده باشد یا بر مادون نفس یعنی بر اعضا و منافع شخص که در حالت اول دیه فرد یک دیه کامل است که میزان آن معادل ۱۰۰ شتر یا ۲۰۰ گاو یا هزار گوسفند می باشد و در حالت دوم یعنی زمانی که جنایت بر اعضای شخص وارد شده باشد در صورتی که این جنایت بر هر یک از اعضای فرد و هر دو از اعضای زوج واقع شده باشد یک دیه کامل خواهد داشت و از بین بردن هر یک از اعضای زوج نصف دیه کامل را دارد خواه عضو داخلی باشد خواه یک عضو ظاهری باشد. فلج کردن اعضای دارای دیه معین، دیه معادل دو سوم دیه آن عضو را دارد و در صورت از بین بردن عضو فلج مرتکب باید یک سوم آن عضو را دیه بپردازند. همچنین در صورتیکه جنایت بر منافع یک شخص وارد شده باشد مانند شنوایی یا بینایی در این صورت مطابق با مواد قانون مجازات اسلامی دیه متفاوت خواهد بود. برای آشنایی با این مقادیر به ماده ۶۷۵ قانون مجازات اسلامی تا ۷۰۸ قانون مجازات اسلامی مراجعه کنید.
جنسیت مجنی علیه
یکی دیگر از مواردی که بر میزان دیه تاثیر گذار است جنسیت مجنی علیه می باشد. در صورتی که مجنی علیه مرد باشد دیه وی کامل است و در صورتی که زن باشد دیه او نصف دیه مرد خواهد بود. دیه زن و مرد در اعضا و منافع تا کمتر از نصف دیه کامل مرد، یکسان است. چنانچه دیه زن و مرد در اعضا و منافع به ثلث یا بیشتر از ثلث برسد دیه زن به نصف تقلیل خواهد یافت ولی این موضوع ارتباطی به ارش ندارد چرا که در ارش فرق میان زن و مرد نیست. توجه داشته باشید که امروزه در کلیه جنایاتی که مجنی علیه آن زن است معادل تفاوت دیه تا سقف دیه مرد از صندوق تامین خسارتهای بدنی پرداخت می گردد.
دین مجنی علیه
مورد سوم از مجموعه موارد تاثیرگذار در میزان دیه، دین مجنی علیه است که با وجود اختلاف نظرهایی که در خصوص میزان دیه اقلیت های دینی وجود داشت سرانجام در سال ۱۳۸۲ تبصره ۲ به ماده ۲۹۷ قانون مجازات اسلامی ملحق شد و قانون فعلی نیز با تبعیت از روال قانونگذاری سابق آن را در قالب ماده ۵۵۴ به تصویب رساند. ماده ۵۵۴ قانون مجازات اسلامی: بر اساس نظر حکومتی مقام رهبری دیه جنایت بر اقلیت های دینی شناخته شده در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به اندازه دیه مسلمان تعیین می گردد.
میزان دیه بر اساس زمان و مکان ارتکاب جرم
ماده ۵۵۵ قانون مجازات اسلامی: “ هرگاه رفتار مرتکب و فوت مجنی علیه هر دو در ماه های حرام ” محرم، رجب، ذی القعده و ذی الحجه” یا در محدوده حرم مکه واقع شود خواه جنایت عمدی یا غیرعمدی باشد علاوه بر دیه اصلی یک سوم نیز افزوده می گردد. سایر مکان ها و زمان های مقدس و متبرک مشمول حکم تغلیظ دیه نیست.
تبصره: معیار شروع و پایان ماه های حرام، مغرب شرعی است مانند ماه رجب که از مغرب شرعی آخرین روز ماه جمادی الثانی شروع و یا مغرب شرعی آخرین روز ماه رجب به پایان می رسند”
یکی از مهمترین عوامل تاثیر گذار در میزان دیه، زمان و مکان وقوع جنایت می باشد. در صورتی که جنایت در برخی زمان‌ها و مکان‌ها ارتکاب یابد دیه ای که به شخص مرتکب باید بپردازد بیشتر از دیه ای است که اگر در زمان و مکان عادی مرتکب جنایت میشد باید میپرداخت. به این عمل تغلیظ دیه (افزایش دیه)گفته می شود بدین نحو که علاوه بر دیه نفس یک سوم دیه نیز بر میزان آن افزوده خواهد شد.
زمان هایی که موجب افزایش دیه است همان ماه های حرام می باشند ماه های حرام عبارتند از ماه رجب و ماه محرم و ماه ذیحجه و ماه ذیقعده. غیر از این چهار ماه حرام، در صورتیکه جنایتی بر شخصی وارد گردد شخص مرتکب موظف است میزان دیه ای که هر ساله برای جنایت توسط قوه قضاییه تعیین می‌گردد به اولیای دم او بپردازد ولی در صورتی که جنایت شخص مرتکب در این چهار ماه حرام ارتکاب یابد مرتکب باید علاوه بر دیه نفس، به میزان یک سوم دیه نیز بیشتر بپردازد یعنی دیه در این ماه هاافزایش می یابد. سایر زمان های مقدس و متبرک مانند ماه رمضان و ایام ماه صفر مشمول حکم افزایش دیه نمی‌باشند. معیار شروع و پایان ماه های حرام مغرب شرعی می باشد مثلاً ماه رجب از مغرب شرعی آخرین روز ماه جمادی الثانی شروع شده و با مغرب شرعی آخرین روز ماه رجب به پایان می رسد.
همچنین مورد دیگری که سبب افزایش دیه میشود این است که مرتکب در محدوده حرم مکه مرتکب جنایت شود. بنابراین مواردی که سبب افزایش دیه میشود ارتکاب جنایت در ماه های حرام و یا ارتکاب جنایت در مکه مکرمه است.
حال با دانستن موارد که در آن دیه، افزایش می گردد باید گفت که برای تحقق و افزایش دیه رفتار شخص جانی و فوت مجنی علیه هر دو باید در ماه های حرام یا محدوده حرم مکه باشد و در صورتی که صرفاً رفتار جانی در ماه حرام باشد و فوت مجنی علیه در ماه غیر حرام رخ دهد چنین موردی از موارد افزایش دیه نیست همچنین اگر قاتل در محلی غیر از مکه مرتکب جنایت بر مجنی علیه شود و مجنی علیه در مکه مکرمه فوت نماید این مورد نیز مشمول افزایش دیه نخواهد شد زیرا همانطور که بیان نمودیم هم رفتار جانی و هم فوت مجنی‌علیه باید در ماه های حرام یا محدوده حرم مکه اتفاق افتاده باشد.
همانطور که پیش از این نیز اشاره شد در صورتی که در ماه حرام رفتار مرتکب و فوت صورت گرفته باشد باید هر دو در ماه حرام باشد و در قتل در حرم مکه هم باید هر دو داخل در حرم مکه رخ دهد پس هر گاه کسی را در ماه حرام مجروح کنند و در غیر ماه حرام در حرم مکه بمیرد دیه افزایش نخواهد یافت
این استدلال مبتنی است بر نظر امام خمینی در تحریرالوسیله:
۱- اگر جانی تیر و مانند آن را در حالی که در خارج از حرم قرار دارد به طرف کسی که در حرم قرار دارد پرتاب کند و در نتیجه مجنی علیه را در حرم به قتل برساندافزایش دیه بر عهده جانی است.
۲- اگر جانی تیری را در حالی که داخل حرم است به طرف کسی که خارج از حرم قرار دارد پرتاب نماید و در نتیجه مجنی علیه را خارج از حرم به قتل برساند ظاهر آن است که افزایش دیه لزوم پیدا نمی‌کند.
۳- اگر جانی تیری را در خارج از حرم به روی کسی پرتاب نماید که او نیز خارج از حرم و سپس مجنی علیه وارد حرم شده و آنجا فوت کند افزایشدیه لزوم پیدا نمی کند.
۴- همچنین بر عکس فرض مذکور خواه پرتاب کننده تیر، خارج از حرم باشد و خواه داخل و مجنی علیه از حرم خارج شود و از دنیا برود افزایشی لزوم پیدا نمی کند.
بیشتر بخوانید: مسئولیت راننده بدون گواهینامه رانندگی
شاید این ابهام برای عده‌ای پیش آمده باشد که ندانند چه جنایتی موجب افزایش دیه است در این خصوص باید گفت افزایش دیه صرفاً مخصوص قتل نفس است و در جنایت بر اعضا و منافع جاری نمی شود بنابراین در صورتی که شخصی در ماه محرم مرتکب جنایت بر یکی از اعضای مجمع علیه شود چنین مثالی هیچ گاه مشمول افزایش دیه نیست چرا که در صورتی که شخص مرتکب مجنی‌علیه را کشته باشد و جنایت وی قتل نفس باشد افزایش دیه اعمال خواهد شد. برای اینکه موردی مشمول افزایش دیه گردد فرقی بین عمدی یا غیرعمدی بودن قتل نفس وجود ندارد بلکه افزایش دیه هم در قتل عمدی جریان دارد و هم در قتل غیر عمدی و بنابراین در قتل عمدی که به علت عدم امکان قصاص یا عدم جواز آن دیه پرداخت می شود حکم افزایش دیه جاری خواهد شد.
- در افزایش دیه فرقی بین بالغ یا غیر بالغ و یا زن و مرد و یا مسلمان و غیر مسلمان نیست و در هر صورت دیه افزایش می یابد. سقط جنین نیست پس از پیدایش روح در جنین مشمول حکم افزایش دیه خواهد بود.
- دیه ممکن است توسط شخص جانی و یا عاقله(بستگان از طرف پدر) وی و یا بیت المال باشد که فرقی بین این افراد وجود ندارد در هر صورت و با پرداخت هر یک از این افراد، اگر شرایط افزایش دیه از جمله وقوع جنایت و فوت مجنی علیه در زمان یا مکان بیان شده باشد، مورد از موارد افزایش دیه می باشد.
- اگر دو سبب افزایش با یکدیگر جمع باشند مثلاً جنایت بر نفس در ماه رجب و درحرم مکه صورت گیرد آیا باید دیه را دوبار تغلیظ نمود ؟ در رابطه با این سوال باید گفت که در صورت لزوم، پرداخت دیه با لحاظ اصول فقهی و حقوقی در موارد استثنا، یک سوم افزایش دیه کافی است نه دو سوم.
طریقه مطالبه دیه
رای شروع امرکیفری و به تبع آن مطالبه دیه ابتدامی بایست با مراجعه به پلیس محل وقوع جرم و بیان موضوع ثبت شکایت صورت بگیرد.پلیس با توجه به اظهارات شاکی و تحقیقات صورت گرفته دراین زمینه با تکمیل پرونده موضوع را به دادرسرای محل وقوع جرم ارسال می کند. بازپرس پرونده جهت بررسی میزان آسیب وارده بر شخص، وی را به پزشکی قانونی ارجاع می دهد تا با اعلام نظر کارشناسی میزان دقیق آسیب و دیه مشخص شود. البته در مواردی که ممکن است آسیب و جراحات وارده از بین برود قبل از ارجاع موضوع به دادسرا نیز می توان نظر پزشکی قانونی را اخذکرد. پس از رسدگی و ارجاع موضوع به دادگاه ،دادگاه با بررسی تمام جوانب اقدام به صورت رای می کند و شخص مجرم علی رغم پرداخت دیه به آسیب دیده ممکن است به حبس یا جزای نقدی نیز محکوم شود. در بعضی موارد هم شخص مجرم متواری است یا به موجب قوانین درخصوص جرم وی عفو صورت گرفته است که دراین خصوص دیه ساقط نمی شود و فرد می تواند با به همراه داشتن مدارک تصویر مصدق دادنامه، تصویر مصدق گزارش مرجع انتظامی ،تصویر مصدق نظریه پزشکی قانونی ویا درصورت عدم مدارک فوق با درخواست استعلام پرونده،شهادت شهود و مطلعین ،درخواست جلب نظر کارشناس،تحقیقات محلی، معاینه محلی، شماره پرونده استنادی،اتیان سوگند،سایر دلایل و منضمات درخواست مطالبه را نماید.
برای مطالعه بیشتر و درک جامع تر و جزیی تر این موضوع می توانید به کتاب دعاوی مطالبه دیه در رویه دادگاه ها به قلم توحید زینالی از انتشارات چراغ دانش رجوع نمایید.”