ضمان به معنای مسئولیت است و در معنای عام پاسخگو بودن را می رساند. لذا مسئولیت در معنای عام پاسخگویی انسان را در زندگی شخصی و اجتماعی خود است.
مسئولیت مدنی به معنی التزام شخص به جبران خسارت وارد شده به غیر است.
مسئولیت مدنی همان ضمان قهری در فقه است پس مسئولیت مدنی تقریبا مترادف ضمان قهری است.
ضمان قهری هم یعنی الزام به پرداختن مالی یا الزام به انجام کاری بدون اینکه برای این الزام، قراردادی وجود داشته باشد.
لذا در ضمان قهری این الزام که شخص مسئول جبران ضرر دیگری است ناشی از حکم قانون است و هیچ قراردادی در بین نیست.
ضمان عقدی و قهری
ضمان گاهی ضمان عقدی است و گاهی ضمان قهری:
ضمان عقدی: همان چیزی ست که در عرف وجود دارد به همان معنا که شخصی برای پرداختن دین دیگری، ضمانت وی را عهده دار می شود.
ضمان قهری: همانطور که گفته شده وظیفه جبران خسارت است به فردی که زیان وارد شده است.
انواع دیگری از ضمان وجود دارد که از حوصله این بحث خارج است مثل ضمان معاوضی، ضمان درک، ضمان عهده که برای این موارد می توانید به مطالب مرتبط آن رجوع کنید در اینجا می خواهیم از ضمان قهری سخن به میان آوریم.
قانون مدنی و ضمان قهری
قانون مدنی در بخش ضمان قهری که همان مسئولیت جبران ضرر است به مصادیقی اشاره کرده است که در این موارد فرد ملزم به جبران خسارت است این موارد عبارت اند از:
- غصب و آنچه در حکم غصب است.
- اتلاف.
- تسبیب.
- استیفا.
سعی داریم به هر یک از این موارد اشاراتی داشته باشیم.
غصب چیست و آثار و احکام آن به چه صورت است؟
غصب طبق آن چه در قانون مدنی آمده است، عبارت است از استیلاء (تسلط یافتن یا دست یافتن یا تصرف کردن) بر مال یا حق غیر به نحو عدوان (غیر مجاز، ِغیر قانونی یا زورکی).
آنچه ممکن است درباره غصب اتفاق بیفتد غصب مال یا منفعت یا حتی حق است.
فرض کنید شما مستاجر خانه ای هستید کسی بدون اجازه در آن تصرف می کند این فرد غاصب در اینجا غاصب منافع و غاصب عین مال موجر به حساب می آید.
در غصب قانون به شدت با سختگیری تمام بر خورد کرده است و تنبیه غاصب را مهم تر از همه چیز می داند حتی در جایی که وی آگاهی به غاصب بودن خود ندارد باز هم بسیار سخت گیرانه برخورد گرده به شکلی که حکم کرده است فرد غاصب باید عین مال را برگرداند و منافع مال را هم به مالک بدهد.
و در صورت آسیب رساندن و تلف مال حتی اگر ناشی از فعل وی نباشد باید جبران خسارت کند.
مثال برای غصب:
فرض کنید که فردی ماشینی را سرقت می کند (حتما میدانید که در سرقت هم سارق غاصب محسوب می شود) در اینجا غاصب باید منافع آن مدتی را که در اختیارش بوده پس بدهد و اگر مال هم از بین رفته باشد باید مثل آن ما را را تهیه کنید یا پول و قیمت آن مال را بدهد.
در این مثال فرض کنید که مالک ماشین با آن رانندگی می کرده است و میانگین روزی ۳۰۰ هزار تومان از آن در آمد داشته حال غاصب نزدیک به ۱۰ روز آن را متصرّف شده و پس نمی دهد یا اینکه سرقت کرده است در اینجا اگر فرد غاصب حتی ماشین را در جایی پارک کرده باشد و هیچ استفاده ای نکرده باشد باید ۳ میلیون تومان را به عنوان منافع به مالک بدهد در عین حال که موظف است خود ماشین را پس بدهد.
حال اگر با ماشین تصادف کند و قیمت ماشین هم ۱۰۰ میلیون باشد موظف به دادن ۱۰۰ میلیون تومان به مالک است.
حتی اگر در تصادفی که رخ داده هیچ تقصیری متوجه غاصب نباشد.
فرق غصب با در حکم غصب چیست
در غصب فرد آگاه به غصب و غاصبانه بودن مال است و از ابتدا بدون هیچ قراردادی آن مال را زورکی غصب کرده یا اصلا مالک در خانه نبوده ولی وی بدون اجازه در آن تصرف کرده است.
اما در حکم غصب تمام ارکان غصب را ندارد فقط احکام غصب در آن اجرا می شود و ممکن است در آن از قبل قراردادی وجود داشته است.
برای مثال: اگر عقد اجاره تمام شود و مالک تخلیه را بخواهد اما مستاجر تخلیه ملک نکند در حکم غصب است و مانند غاصب با وی رفتار می شود یا هر جایی که مالی به امانت به فردی داده می شود و وقتی مالک آن را مطالبه می کند مثل ودیعه و عاریه و… فرد از پس دادن آن امتناع می کند از تاریخ این امتناع غاصب محسوب می شود.
به طور خلاصه در تفاوت غصب با در حکم غصب باید گفت در غصب از ابتدا اذنی وجود نداشته برای تصرف اما در حکم غصب ابتدا اذن برای تصرف بوده ولی این اذن یا تمام شده یا قطع شده.
“ در حکم ” به این معناست که ماهیت شان متفاوت است ولی احکام شان یکسان است.
بیشتر بخوانید: آیا صاحب‌خانه می تواند ودیعه را به جای خسارت وارد بر ملک نگه دارد؟
تعریف اتلاف و احکام آن
طبق ماده ۳۲۸ قانون مدنی:
هرکس مال غیر را تلف کند، ضامن آن است و باید مثل یا قیمت آن را بدهد اعم از این که از روی عمد تلف کرده باشد یا بدون عمد و اعم از این که عین باشد یا منفعت و اگر آن را ناقص یا معیوب کند ضامن نقص قیمت آن مال است.
آنچه در اتلاف، ظاهر است این است که یکی از شاخه های قاعده لاضرر است به این معنا که بر مبنای لاضرر اتلاف و تسبیت تقنین می شود.
در اتلاف فرد، مباشرت مالی را از بین می برد.
برای مثال: دیواری را تخریب می کند، قابی را می شکند، گوشی کسی را به با عمد یا بدن عمد می شکند مثلا اگر در عصبانیت آن را زمین بزند و بشکند یا اینکه نا خواسته از دستش بیفتد و بشکند در هر دو حالت اتلاف رخ داده و فرد باید جبران خسارت کند.
مگر آنکه آن تلف شدن مال منتسب به فرد نباشد.
برای مثال: فردی در اثر زلزله پرت شده و مالی را تلف کرده یا اینکه در اثر حیله و فریب دیگران مال را تلف کرده که اینجا جبران خسارت نهایتا با وی نخواهد بود.
تسبیب چیست و دارای چه احکامی است
در تسبیب بر خلاف اتلاف تلف شدن مال مستقیما شکل نمی گیرد بلکه فرد سبب تلف می شود نه مباشر (مباشر یعنی مستقیما و بی واسطه مال را تلف کردن اما سبب یا تسبیب یعنی با واسطه مال را تلف کردن) تلف در اینجا هم سبب تلف مال شدن از موارد ضمان قهری در قانون مدنی است که در ماده ۳۳۱ ق.م به آن اشاره شده است.
در تسبیب می توان مثال این را زد که فردی در نگهداری حیوان تقصیر کند و حیوان به فردی دیگر یا اموال وی آسیب بر ساند در اینجا فرد سبب ورود خسارت شده ک باید جبران خسارت کند.
برای مثال اگر در اثر فیلمی که در صدا و سیما پخش می شود کودکی متاثر شود و دست به خودکشی بزند در اینجا به تسبیب باعث ورود زیان جانی شده اند.
تفاوت اتلاف و تسبیب
در تسبیب بر خلاف اتلاف هم ممکن است با فعل واقع شود و هم با ترک فعل اما در اتلاف فقط با فعل انجام شدنی است.
در اتلاف ما دنبال مقصر نیستیم و فرد در هر حال ضامن است اما در تسبیب برای ضمان شناختن فرد، باید تقصیر وی محرز باشد.
در اتلاف تلف مال مباشرت و بی واسطه و مستقیم است؛ اما در تسبیب تلف مال با واسطه است مثل رها کردن سگ و ورود زیان با دیگری
سبب اقوا از مباشر چیست همراه با مثال
گاهی ممکن است فردی سبب تلف مالی بشود مستقیما و مباشرتا اما سببی که وی را به این سمت کشانده اثری بسیار قوی تر از وی در اتلاف داشته لذا قانون گذار در اینجا سبب را قوی تر و اقوا می داند و مباشر ضعیف را بی گناه می داند.
برای مثال اگر الف، ب را مجبور و اکراه کند که مال فردی را تلف کند اینجا اگرچه ب مستقیما تلف کرده اما الف مقصر اصلی است زیرا وی سبب اقوا است.
در مثال دیگر، فرد الف کارگری را برای تخریب می آورد تا دیوار خانه اش را تخریب کند و کارگر این کار را می کند بعد مشخص می شود این ملک پدر وی بوده و پدر راضی نبود است در این جا نمی توان کارگر را مقصر دانست.
استیفا چیست و دارای چه احکامی است؟
بحث استیفا زمانی پیش می آید که فردی از کار یا مال دیگری استفاده می کند بدون آنکه بین آنان برای آن استفاده قراردادی منعقد شده باشد.
ماده ۳۳۶ به این امر پرداخته اند که طبق آن:
هر گاه کسی بر حسب امر دیگری، اقدام به عملی نماید که عرفاً برای آن عمل اجرتی بوده و یا آن شخص عادتاً مهیای آن عمل باشد، عامل مستحق اجرت عمل خود خواهد بود مگر این که معلوم شود که قصد تبرع داشته است.
در باب استیفا بیشتر در حقوق خانواده از جهت کارهایی که زوجه در خانه زوج انجام می دهد بحث می شود.
به این ترتیب که طبق تبصره ماده ۳۳۶:
تبصره – چنانچه زوجه کارهایی را که شرعاً به عهده ی وی نبوده و عرفاً برای آن کار اجرت‌المثل باشد، به دستور زوج و با عدم قصد تبرع انجام داده باشد و برای دادگاه نیز ثابت شود، دادگاه اجرت‌المثل کارهای انجام گرفته را محاسبه و به پرداخت آن حکم می‌نماید.
پس زن هم می تواند از باب و به استناد استیفا اجرت اعمال انجام شده را از شوهر بخواهد.
نتیجه گیری
ضمان قهری به معنای التزام به جبران خسارتی که به فردی وارد شده است می باشد. می توان گفت ضمان قهری همان معنای مسئولیت مدنی را دارد که ضمان قهری اصطلاح فقهی آن به شمار می رود.
موارد ضمان قهری در قانون مدنی به آن اشاره شده است که عبارت اند از: غصب، اتلاف، تسبییب و استیفا. که به هر کدام از این موارد مختصرا پرداختیم.
ضمان قهری در قانون مدنی تحت عنوان الزاماتی که خارج از قرارداد حاصل می شوند شامل مواد ۳۰۷ تا ۳۳۷ ق. م است. از ویژگی های فرد مسئول و ضامن در ضمان قهری، نبود قرارداد در این بین است.
برای مثال: وقتی کسی به ماشین دیگری می زند،
قراردادی در بین نیست لذا نام گذاری این فصل قانون مدنی هم از این باب است. چرا که در ضمان قهری ما قراردادی پیش روی نداریم.
سوالات متداول
اگر کسی مال دیگری را بدون اذن تصرف کند غصب است و اگر ابتدا با اذن تصرف کند اما پس از قطع و تمام شدن اذن آن لا پس ندهد در حکم غصب است. مسئول تمام منافع آن بودن و پس دادن عین مال از احکام غصب خواهد بود.
در اتلاف فرد مستقیما و بی واسطه مالی را تلف می کند مثل اینکه در عصبانیت گوشی فردی را زمین می کوبد و می شکند اما در تسبیب فرد با واسطه و غیر مستقیم این کار را انجام می دهد برای مثال افسار حیوان را رها می کند حیوان به سمت شهروند حمله می کند و گوشی موبایل از دست وی می افتد و می شکند.
در استیفا بحث استفاده کردن از مال یا عمل دیگری است بدون قرارداد به این دلیل که عمل فرد محترم بوده و قراردادی در کار نبوده تا مبلغ آن مشخص شود لذا به وی اجرت المثل تعلق می گیرد. مثل زن که در خانه شوهر اگر به صد احسان عمل نکرده باشد می تواند اجرت اعمال خود را بگیرد. مثل غذا پختن یا ظرف شستن و… برای مثال دیگر فرد کارگری را جهت انجام امور خانه خود سوار می کند اما قراردادی و مبلغی تعیین نمی کنند در اینجا کارگر با استناد به استیفا از عمل مستحق اجرت کار خود است.