تحلیل و تفسیر ماده ۹۸۹ قانون مدنی ایران

ماده ۹۸۹ قانون مدنی مقرر می دارد: « هر تبعه ایرانی که بدون رعایت مقررات قانونی بعد از تاریخ ۱۲۸۰ شمسی تابعیت خارجی کسب نموده باشد، تبعیت خارجی او‌کان‌لم‌یکن بوده و تبعه ایران شناخته می‌شود ولی در عین حال کلیه اموال غیر منقوله او با نظارت مدعی‌العموم محل به فروش خواهد رسید و پس از وضع‌ مخارج فروش قیمت آن به او داده خواهد شد و به علاوه از اشتغال به وزارت و معاونت وزارت و عضویت مجالس مقننه و انجمن های ایالتی و ولایتی و‌بلدی و هر گونه مشاغل دولتی محروم خواهد شد».
این ماده در خصوص اشخاصی است که بدون آن که تابعیت ایرانی خود را ترک نمایند، اقدام به اخذ تابعیت خارجی نموده اند و اصطلاحا به آن ها (دارای تابعیت مضاعف) گفته می شود. زیرا مطابق ماده “۹۸۸” قانون مدنی، اتباع ایرانی هرگاه مایل به کسب تابعیت کشور دیگری باشند، میبایست ابتدا، تابعیت ایرانی خود را ترک کنند و سپس اقدام به تحصیل تابعیت کشور دیگری نمایند.
برای فهم کامل و دقیق تر این ماده بهتر است ابتدا مفهوم تابعیت و چگونگی کسب  و ترک آن را طبق قوانین ایران بشناسیم. در ادامه به این مسایل خواهیم پرداخت.

تابعیت چیست؟- تعریف تابعیت طبق در حقوق ایران

تابعیت، یک رابطه سیاسی، حقوقی و معنویست که یک شخص ( اعم از حقیقی یا حقوقی ) را به یک دولت خاصی وابسته می کند به طوری که آن شخص با آن دولت دارای حقوق و تکالیف متقابل می باشند.
مثلا چنانچه می گوییم یک فردی دارای تابعیت ایران است، به این معناست که اولا دارای حقوقی در آن کشور می باشد مثل حقوق اجتماعی، شرکت در انتخابات، حقوق اقتصادی و… و از طرف دیگر باید تکالیف و وظایفی را نیز در مقابل آن دولت ادا کند مانند تکلیف سربازی و شرکت در جنگ.
به دلیل وجود همین حقوق و تکالیف، منطقی است که هر فردی فقط دارای یک تابعیت باشد.زیرا داشتن دو تابعیت، به معنای انجام تکالیف و وظایف مربوط به دو کشور می باشد و برای یک شخص ممکن است دشوار باشد. از طرف دیگر از حقوق مربوط به دو کشور نیز برخوردار خواهد شد که عادلانه نیست.
لذا قانونگذار ما در ماده (۹۸۹)، برای پیشگیری از مسأله دو تابعیتی، افراد را مکلف نموده است که قبل از کسب تابعیت خارجی، ابتدا تابعیت ایرانی خود را ترک نموده سپس اقدام به تحصیل تابعیت خارجی نمایند.
اما قبل از آن باید به این پرداخت که به چه کسانی تبعه ایرانی گفته می شود؟
آیا صرف به دنیا آمدن در ایران باعث کسب تابعیت ایرانی می شود و یا مسأله خون و تابعیت پدر و مادر مطرح است؟ در ادامه به پاسخ این پرسش ها می پردازیم.

شرایط کسب تابعیت ایرانی طبق قانون

تابعیت در ایران از سه راه زیر به دست می آید:

1. سیستم خاک و خون
2. ازدواج
3. کسب تابعیت توسط اتباع خارجی

به طور کلی، مطابق ماده( ۹۷۶) قانون مدنی، اشخاص زیر تبعه ایران حساب می شوند:

1. کلیه ساکنین کشور ایران به جز اشخاصی که تابعیت خارجی آنها مسلم می باشد و اسناد و مدارک تابعیتشان نیز مورد اعتراض دولت ایران نباشد.
2. کسانی که پدر آنها ایرانی می باشد اعم از اینکه در ایران یا در خارج از ایران متولد شده باشند. تابعیت تولدی، (سیستم خون)
3. کلیه اشخاصی که در ایران متولد شده و پدر و مادر آنها نا معلوم باشند. تابعیت تولدی، ( سیستم خاک)
4. کسانی که در ایران از پدر و مادر خارجی متولد شده باشند که یکی از آنها در ایران متولد شده ( سیستم خاک)
5. اشخاصی که در ایران از پدری که تبعه خارجی است بوجود آمده ولی پس از رسیدن به سن هجده سال تمام حداقل یکسال دیگر در ایران اقامت کرده باشد. (تابعیت تولدی)
6. هر زن خارجی که شوهر ایرانی اختیار نماید. (تابعیت تحمیلی، به این معنا که در این حالت مطابق قانون تابعیت ایرانی شوهر به زن تحمیل می گردد.)
7. هر تبعه خارجی که تابعیت ایران را مطابق قوانین کسب نماید.

ضمانت اجرای عدم رعایت مقررات قانونی کسب تابعیت خارجی

مطابق بند آخر ماده(۹۸۹) قانون مدنی، چنانچه اشخاص، قبل از ترک تابعیت ایرانی، اقدام به اخذ تابعیت خارجی نمایند، علاوه بر آنکه کسب تابعیت آن ها ( تابعیت کشور دومی که کسب نموده اند مثلا آمریکا) بلااثر می باشد یعنی کماکان تبعه ایران شناخته می شوند ، به عنوان جریمه از برخی حقوق سیاسی و اداری به قرار زیر نیز محروم خواهند شد:

• محرومیت از اشتغال به وزارت و معاونت وزارت
• محرومیت از نمایندگی مجلس شورا
• محرومیت از نمایندگی انجمن های ایالتی و ولایتی
• محرومیت از تصدی به هرگونه مشاغل دولتی
• محرومیت از دریافت حقوق بازنشستگی که به تبع محرومیت از مشاغل دولتی از آن محروم می شوند
• محرومیت از برخی حقوق مالی از جمله تملک اموال غیر منقول مانند زمین و خانه علاوه بر آن چنانچه اموال غیر منقولی نیز به نام او باشد، با نظارت دادستان به فروش می رسد و پس از کسر مخارج فروش، الباقی مبلغ به او پرداخت می شود.

حال جای بحث است که اشخاص برای آنکه مشمول این محرومیت نشوند و به طرق قانونی بخواهند اقدام به تحصیل تابعیت خارجی نمایند، یعنی ابتدا ترک تبعیت ایرانی نمایند چگونه باید این کار را انجام دهند؟
در ادامه به این موضوع خواهیم پرداخت؟

مراحل و شرایط ترک تابعیت ایران در نظام حقوقی کشور

طبق ماده (۹۸۸ قانون مدنی)، اشخاصی که صد ترک تابعیت ایران را دارند باید دارای شرایط زیر باشند:

1. داشتن حداقل سن ۲۵ سال

اگرچه مطابق قوانین ایران، سن رشد ۱۸ سال می باشد و اشخاص در این سن بهره مند از حقوق مالی و سیاسی مختلف همچون رأی دادن و انجام معاملات و… می شود، لیکن در خصوص ترک تابعیت، به دلیل حساسیت بالا و آثار و پیامد های سنگینی که به دنبال دارد، قانونگذار سخت گیری بیشتری نموده و لذا سن ۲۵ سال را برای این اقدام در خصوص ترک تابعیت لازم دانسته است.
جالب آنست که قانونگذار ما جهت کسب تابعیت ایرانی، سن ۱۸ سال را لازم دانسته است و این شاید به دلیل اتخاذ سیاست های جمعیتی باشد که از طرف دولت ها اعمال می شود چرا که برخی دولت ها تمایل دارند اشخاص بیشتری را به تحت تابعیت شان داشته باشند.

بیشتر بخوانید: گذرنامه و تمامی تشریفات آن

2. کسب اجازه هیأت وزرا جهت ترک  تابعیت ایران

مطابق (بند ۲ ماده ۹۸۸ قانون مدنی ) کسب اجازه از هیأت وزراء برای ترک تابعیت، امری لازم و ضروری است، لذا ایرانیانی که قصد ترک تابعیت ایران را دارند، در صورت موافقت دولت ایران، قادر خواهند بود تابعیت این کشور را ترک نمایند و چنانچه دولت ایران با تقاضای ترک تابعیت برخی از اتباع خود موافقت ننماید، درخواست آنان را رد خواهد شد.

لحاظ کردن شرط اجازه هیأت وزرا از یک طرف برای جلوگیری از ترک تابعیت دسته جمعی افراد می باشد و از جهت دیگر برای پیشگیری از افزایش بی‌رویه ترک تابعیت می‌باشد، به همین دلیل است که هیأت وزرا نسبت به این شرط معمولاً سخت گیری بیشتری نموده و به سادگی به هر درخواستی پاسخ مثبت نمی‌دهند.

3. انجام خدمت نظام وظیفه یا سربازی

مطابق (بند ۴ ماده ۹۸۸ قانون مدنی)، انجام خدمت نظام وظیفه ا برای ترک تابعیت ایران، امری لازم و ضروری می باشد. منظور از عبارت خدمت تحت السلاح، همان خدمت نظام وظیفه‌ عمومی می باشد که مقررات راجع به آن به دلایل امنیتی و سیاسی، جزو قواعد آمره محسوب می شود.

شایان ذکر است زنان و اشخاص معاف از خدمت، برحسب قانون از این شرط مستثنی می باشند.

4. انتقال اموال غیر منقول توسط متقاضی در ظرف یک سال

مطابق (بند ۳ ماده ۹۸۸ قانون مدنی ) ، شخص متقاضی خروج از تابعیت، باید تعهد کند که در ظرف مدت یکسال از تاریخ خروج از تابعیت، کلیه حقوق خود را نسبت به اموال غیر منقول که در ایران مالک آن است و یا ممکن است از طریق ارث مالک شود، (هرچند قوانین ایران اجازه تملک آن را به اتباع خارجه داده باشد،)به هر طریقی به اتباع ایران منتقل نماید.

بر اساس این بند:

• الف) دادن تعهد باید رسمی و محضری باشد تا بتواند قابل پیگرد قانونی باشد.
• ب) سپردن تعهد از زمانی است که شخص متقاضی، اجازه هیأت وزرا در مورد تابعیت را کسب نموده باشد.
• ج) قانونگذار ایرانی به شخصی که از تابعیت ایران خارج شده  اجازه نمی دهد حتی به اندازه یک بیگانه هم، دارای اموال غیر منقول باشد، شاید به دلیل این اعتقاد است که آن شخص علاقه ای به کشور خود ندارد.

5. خروج از کشور ایران ظرف سه ماه

مطابق (تبصره الف ماده ۹۸۸ قانون مدنی):

«شخصی که ترک تابعیت نموده است باید تا سه ماه از تاریخ صدور سند ترک تابعیت، از ایران خارج شود در غیر این صورت مقامات صالحه کشور، دستور به اخراج و فروش اموال وی را خواهند داد. در صورتی که وزارت خارجه با تمدید مهلت سه ماهه موافق باشد، مهلت مزبور حداکثر تا یکسال تمدید خواهد شد.»

از نظر قانونگذار ما فردی که اقدام به ترک تابعیت ایران می‌نماید بیگانه محسوب می شود و لذا  دلیلی برای ماندن در کشور متبوع سابق خود نمی تواند داشته باشد و باید در اسرع وقت از کشور سابق خود خارج شود.

در خصوص اینکه آیا پس از خروج از کشور، ترک کننده تابعیت ایران از این کشور، می‌تواند به عنوان بیگانه به ایران سفر کند یا خیر؟ باید پاسخ داد اگرچه در قوانین گذشته منع و محدودیت‌هایی در این خصوص وجود داشت لیکن اکنون آن محدودیت‌ها برداشته شده و منعی در این مورد وجود ندارد.