دنیای حقوق دنیایی برگرفته از حق ها است که شامل حق مالکیت بر اموال، حق شهروندی، حق اختراع، حق ارتفاق، حق انتفاع و …. می شود و در جزئی ترین روابط و تعاملات افراد جایگاه ویژه ای برای خود دست و پا کرده اند که حتی انکار آنها بعضاً پذیرفتنی نیست. عموم با برخی از این اصطلاحات حقوقی آشنا هستند و با برخی دیگر هیچ قرابت ذهنی و حتی عرفی نیز ندارند که یکی از این حق ها، حق انتفاع است که قانونگذار شرایط ایجاد و استمرار و حتی اتمام قائل شده است.
در یک تعریف عامیانه باید گفت حق انتفاع یعنی حق بهره مندی از مال دیگری است؛ مطمئناً در همین ابتدای بحث این پرسش در ذهن شما متبلور شده که اگر هر کس بیاد بگه از ملک من یا ماشین من یا هر چیزی که مالیت داشته باشه، استفاده کن یعنی من حق انتفاع دارم؟
خیر حق انتفاع ایجاد نشده است بلکه ایجاد حق انتفاع نیازمند الزاماتی است و حتی صرف دادن اجازه برای بهره مندی از مال دیگری ایجاد کننده حق نیست بلکه می تواند صرفاً اباحه در انتفاع باشد و یا اینکه اصلاً اگر حقی ایجاد شده است حق انتفاع نباشد بلکه حق مالکیت بر منافع باشد که این با حق انتفاع موضوع ماهیتی متفاوت دارد.
در همین خصوص در نوشتار پیش رو تلاش می شود به تفکیک، تعریفی جامع از حق انتفاع، اقسام حق انتفاع، چگونگی ایجاد حق انتفاع، چگونگی پایان یافتن حق انتفاع، تفاوت حق انتفاع با اباحه در انتفاع و مالکیت منافع و در نهایت نکات کلیدی حق انتفاع پرداخته شود.
تعریف حق انتفاع با مثال
در تعریف قانونی حق انتفاع آمده است که:
” حق انتفاع عبارت است از حقی است که به موجب آن شخص می تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد، استفاده کند”
تعریف ارائه شده حق مطلب را ادا کرده است اما شاید ابهاماتی برای عموم ایجاد کرده باشد که این خود می‌طلبد که همین تعریف کامل تشریح گردد در همین خصوص برای فهم راحت تر با مثال بیان می شود، فرض بگیرید که بیژن مالک باغی میوه است، فرزندی کشاورز دارد که محصول چندانی را نتوانسته در آن سال برداشت کند و عایدی مناسبی نصیبش نشده است در همین خصوص بیژن بصورت لفظی می گوید که برو از باغ من استفاده کن یعنی امورات باغم رو انجام بده و هر محصولی داشت برای خودت.
تا اینجای کار هیچ خدشه ای به این توافق از نگاه دو طرف وارد نیست اما از نگاه یک حقوقدان چون مدت در این انتفاع پیش بینی نشده است و از جان کلام بیژن این فهمیده می شود که هر زمان می تواند از اجازه ای که داده صرف نظر کند، نمی توان این اجازه را ایجاد کننده حق انتفاع دانست بلکه ماهیت چنین عقدی را می توان حبس مطلق یا اباحه در انتفاع نامید (که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد) اما چیکار کنیم که حق انتفاع داشته باشیم تا بیژن هر زمان خواست از حق انتفاع مثل اجازه ای که داده بود، برنگردد؟
راه حل این است که صراحتاً در کلام یا قرارداد ذکر شود که فرزند بیژن حق انتفاع به مدت مشخصی یا اقسام دیگری از حق انتفاع مثل تا مدت عمر بیژن یا فرزند بیژن یا شخص ثالث و یا بصورت الی ابد باشد که این شرایط به اختیار دو طرف تعیین می شود.
در این صورت بیژن باید به قراردادی که تنظیم شده و حق انتفاع برای فرزندش قائل شده باید احترام گذاشته و مطابق مفاد آن حق انتفاع عمل کند و در مثال باغ اگر بیژن قرارداد بنویسد که تا سال بعد فرزندش حق انتفاع از باغ را دارد، در این صورت حق مستقل از حق مالکیت بیژن بر باغ ایجاد می شود.
اقسام پنجگانه حق انتفاع
در قانون اقسام متفاوتی برای حق انتفاع پیش بینی شده است اما طرفین حق انتفاع یعنی مالک و منتفع ضرورتی ندارد که حق انتفاع خود را در چارچوب این پنج قسم بگنجانند.
در مجموع اقسام حق انتفاع شامل:
الف- حق عمری: در مثال بالا بصورت ضمنی به آن اشاره شد و به این مفهوم می باشد که مدت انتفاع از مال موضوع حق انتفاع به مدت عمر مالک، یا منتفع و یا شخص ثالثی باشد برای مثال مالک در قرارداد حق انتفاع شرط می کند تا زمانی که فرزند سوم در قید حیات است، منتفع می تواند در ملکم اقامت داشته باشد.
ب- حق رقبی: حق انتفاع با شرط رقبی، یعنی مالک مدت انتفاع شخص منتفع را مشخص کند؛ بدین مفهوم که مالک در قرارداد یا توافق اعطای حق انتفاع مدت انتفاع از مال موضوع حق انتفاع را شش ماه یا یکسال تعیین می کند. پس از انقضای مدت حق انتفاع ایجاد شده به صورت خودکار از بین می رود و تصرف منتفع دیگر تحت لوا و حمایت قانون قرار نمی گیرد.
پ- حق سکنی: حق انتفاع با شرط سکنی، که عموماً در خصوص املاک مسکونی قابلیت بهره مندی را دارد، بدین مفهوم است که مالک شرط می کند که حق سکونت در ملک من را به مدت شش ماه دارید؛ در واقع حق سکنی به همراه یکی از اقسام حق رقبی، یا عمری و یا مؤبد می آید.
ت- حق مؤبد: حق انتفاع مؤبد به این معنا نیست که مدت در حق انتفاع تعیین نشود بلکه مدت بصورت الی الابد و نامحدود تعیین می شود و حتی با فوت منتفع یا مالک حق انتفاع از بین نمی رود و وراث مالک ملزم به رعایت آن و وراث منتفع ذینفع آن حق انتفاع می باشند.
ث- حبس مطلق: منظور از حبس مطلق این است که مالک حق انتفاع ملک یا مال خود را بطور مطلق به نفع شخصی حبس کند؛ در حبس مطلق مدت تعیین نمی شود اما بر خلاف چهار قسم حق انتفاع که عقدی لازم است و طرفین نمی توانند پیش از منتفی شدن شرط مندرج در آن، عقد را برهم زنند، در حبس مطلق مالک هر زمان مایل باشد می تواند از حق حبس مطلق اعراض کند یعنی به مال خود رجوع کند و عقد حبس را برهم زند در واقع ذات عقد حبس مطلق، جایز است.
چگونگی ایجاد حق انتفاع
اصل بر این است که حق انتفاع در قالب قرارداد به منتفع اعطاء گردد یعنی طرفین عقد، قراردادی فی مابین تنظیم نمایند و در آن شرایط بهره مندی از حق انتفاع، اینکه حق انتفاع در قالب کدام قسم از اقسام آن می باشد، تعهدات منتفع، هزینه های جاریه و فوق العاده مال موضوع حق انتفاع و سایر الزاماتی که طرفین به تناسب توافقات خود درج آن در قرارداد را ضروری می دانند.
البته پیشنهاد این بنده حقیر این است که اگر علم به موضوع انتفاع پیدا کرده اید، قرارداد مؤجد حق انتفاع را در قالب سند رسمی تنظیم نمایید تا طرفین بتواند از امتیازات اسناد رسمی نیز بهره مند شوند.
شرط کتابت یا مکتوب بودن قرارداد الزامی نیست بلکه طرفین می توانند با توافقات لفظی خود حق انتفاع برای دیگری ایجاد کنند.
اما پذیرش آن از جانب منتفع دو صورت دارد:
- یک صورت اینکه حق انتفاع رایگان باشد که در این صورت عقد مؤجد حق انتفاع برای مالک لازم و برای منتفع جایز است و هر زمان مایل باشد می تواند از حقی که برایش قائل شده اند، صرفنظر کند.
- صورت دوم اینکه حق انتفاع معوض باشد یعنی مالک از بابت اعطای حق انتفاع به منتفع، مال یا پولی دریافت کند برای مثال مالک باغی حق انتفاع باغ خود را به مدت یکسال به برادرش می دهد تا برادرش ماشینش را به مالک باغ بدهد، در این حق انتفاع، عقد برای هر دو طرف لازم است.
چگونگی پایان یافتن حق انتفاع
مواردی که با تحقق آن حق انتفاع ایجاد شده از بین می رود:
- مال موضوع حق انتفاع از بین برود و در این صورت موضوعیت حق انتفاع از بین رفته است.
- اعراض، که در واقع مختص منتفع در عقد مؤجد حق انتفاع رایگان است و منتفع می تواند از حقی که برایش ایجاد شده صرفنظر کند.
- در حق انتفاع عمری، در صورتی که مدت انتفاع از مال موضوع حق انتفاع به مدت عمری یکی از طرفین یا ثالث باشد، و ایشان فوت کند.
- همانطور که در بالا اشاره شد، در عقد حبس مطلق، عقد جایز است و هر یک از طرفین هر زمان که مایل بودند می تواند عقد را فسخ کنند.
- در صورتی که حق انتفاع برای مدتی ایجاد شده باشد (رقبی)، اگر مدت تمام شود، حق انتفاع نیز زایل می شود.
- اگر حق انتفاعی برای شخصی ایجاد شده باشد، و در میانه مدت، مالک مال موضوع حق انتفاع را به منتفع بفروشد که در این صورت حق انتفاع قبلی با مالکیت عین تزاحم می شود، و حق انتفاع زایل می گردد.
- در حق انتفاع مؤبد، اگر منتفع و نسل های بعدی ایشان منقرض گردند و دیگر ورثه ای نباشد که منتفع شود، حق انتفاع آن نیز از بین می رود.
تفاوت حق انتفاع با اباحه در انتفاع و مالکیت منافع
اباحه انتفاع یعنی شخص منتفع مجاز است از مال موضوع اباحه انتفاع بهره مند شود بدون اینکه حقی برای ایشان ایجاد شود و مالک می تواند هر زمان که مایل بود، از انتفاع شخص منتفع جلوگیری کند و منتفع نمی تواند اعتراضی داشته باشد در مقابل در حق انتفاع، حق عینی برای شخص منتفع ایجاد می شود و مالک مطابق با مفاد قرارداد یا توافقات فی مابین نمی تواند عمل کند.
مالکیت منافع که در قالب عقد اجاره ایجاد می شود، درجه بالاتر از حق انتفاع است. در واقع مالک منافع عین مستأجره در مدت زمان اعتبار قرارداد اجاره، بر منافع اعم از متصل و منفصل مالکیت دارد اما در حق انتفاع، شخص منتفع صرفاً حق بهره مندی از منافع را دارد.
بهتر است با مثالی موضوع را تشریح نماییم:
شخصی باغ خود را برای مدت یکسال به شخص دیگری اجاره می دهد، مستأجر در این مدت به باغداری می پردازد اما محصولات باغ پس از انقضای مدت اجاره می رسد، در این صورت چون مالکیت بر منافع برای مستأجر است، مستأجر می تواند بعد از مدت اجاره منافع حاصله را برداشت کند اما در حق انتفاع مادامی که مدت پایان یابد، شخص منتفع دیگری حقی بر مال موضوع حق انتفاع ندارد.
نکات کلیدی حق انتفاع
نکات وار مواردی که باید در بهره مندی از حق انتفاع رعایت شود به قرار زیر است:
ید منتفع بر مال موضوع حق انتفاع، امانی است و در صورت تعدی و تفریط در مال، مسئول جبران خسارات وارده است.
مخارج لازم برای نگهداری عین مال موضوع حق انتفاع از قبیل تعمیر اساسی آسانسور، تعمیر اساسی شوفاژخانه، ایزوگام پشت بام، تعمیر موتور خودرو و … بر عهده مالک است. و مخارج لازم برای انتفاع از مال مثل شارژ ساختمان، نظافت آپارتمان، بنزین و تعویض روغن خودرو و …. بر عهده شخص منتفع است.
نتیجه گیری
نتیجتاً حق انتفاع از جمله حقوق عینی کمتر شناخته شده در میان حقوقی از قبیل حق مالکیت، حق ارتفاق و … می باشد اما دانستن الزامات تشکیل و شرایط تشکیل آن می تواند متقاضیان چنین حقی را راهنمایی صحیح نماید و تفاوت های مندرجه در قانون از جمله مالکیت بر منافع، اباحه در انتفاع یا حتی اذن انتفاع را با حق انتفاع اشتباه نگیرند.
سوالات متداول
حق انتفاع حق استفاده و بهره برداری از مالی است که در ملکیت دیگری می باشد یا مالک خاص ندارد.
خیر وقتی صحبت از حق است کسی نمیتواند مانع حقی شود مگر اینکه مالک صرفا اجازه استفاده از مالش را داده باشد که هر وقت که بخواهد میتواند از اجازه خود رجوع نماید.
بله در اذن در انتفاع صرفا اجازه مالک برای انتفاع شرط است و با اسقاط اجازه انتفاع نیز ساقط می گردد؛ ولی شخصی که حق انتفاع دارد برای بهره مندی به اجازه مالک نیاز ندارد.
حق انتفاع جز حقوق عینی است و حقی مالی است و به ارث می رسد مگر انتفاع معدوم به تبع موجود که در ماده ۴۵ قانون مدنی به آن اشاره شده است.
بسیار سلیس و قابل فهم
سلام وقت تون بخیر باشه . من پدر شوهرم ۶ ماه پیش من از خانه شوهرم بیرون کرده است . و الان رفته شکایت برای عدم تمکین گرفته. و چون پدر شوهرم صاحب خانه بوده اومده با شوهر من قرارداد دستی حق انتفاع نوشته . من هم صدای ضبط شده ش دارم که به من گفتن برو بیرون از این خانه . الان من باید چیکار کنم
سلام میتوانید دادخواست طلاق طرح نمایید برمبنای عسر حرج
سلام ملکی را خریداری نمودم در قولنامه بنگاه در قسمت بالاقولنامه نوشته شده اب وبرق بصورت مشا می باشد ولی در قسمت پایین قولنامه توضیح داده شده حق استفاده از اب وبرق را دارم در صورتیکه اب وبرق هم مربوط به فروشنده نمی باشد الان هم اب وبرق من از طرف صاحب امتیاز قطع شده ایا می تونم شکایت کنم از فروشنده یا خیر چون اب وبرق مربوط به خودش نبوده
سلام: باید به علت فریبکاری براساس تدلیس در قرارداد اقدام به فسخ قرارداد نمایید.
سلام لطف کنید اذن در انتفاع و مالیکت منفعت هم توضیح بدید و اینکه انتقال ما غیر با کدوم یک از موارد فوق امکان پذیره؟
سلام:اذن در انتفاع یعنی مالک اذن استفاده داده وهر وقت بخواهد می تواند از اذن خودش رجوع نماید مالکیت منفعت شخص هم مالک منافع مال هست و هم حق استفاده دارد مثل اجاره که مالک منفعت هست و هم استفاده می کند و انتقال مال غیر در هر دو مورد ممکن می باشد.
سلام اگر مالک در یک برگه کاغذ تعهد نسبت به استفاده مادام العمر داده باشد و الان به ملک خود احتیاج داشته باشد بنا به شرایط جامعه آیا میتوان اذن در انتفاع تلقی شود؟!
سلام: اگر اذن در انتفاع باشد با فوت طرف به مالکیت بر میگردد و نمیتواند قبل از موعد از دست شما پس بگیرد