همانطور که هر مبحثی در دنیا قوانین و مقررات خود را دارد، خانواده نیز به عنوان یک بنیان مهم در جامعه قوانین خاص خود را دارد.
هر یک از اعضای خانواده دارای حقوق و تکالیفی هستند که برای آن ها تعریف خاصی در قانون وجود دارد.
زمانی زن و مردی با یکدیگر ازدواج می کنند از ابتدای عقد نکاح برایشان مسئولیت هایی بوجود می آید، که برای یک زندگی بهتر، متعهد بودن به این اصول برای تحکیم خانواده یک امر ضروری می باشد.
در ایران قوانین و مقررات مربوط به حقوق خانواده برگرفته از دین اسلام و مباحث فقهی می باشد.
دستورات دین اسلام در خصوص خانواده، پایه های اصلی قوانین حقوق خانواده در کشور ما می باشد.
حقوق خانواده چیست؟
حقوق خانواده زیرمجموعه ی حقوق مدنی است که قوانین مربوط به آن در قانون مدنی ذکر شده است.
در واقع حقوق خانواده مجموعه قوانین و مقرراتی است که بر روابط و مسئولیت های اعضای خانواده است.
این موارد عبارتند از:
ازدواج، طلاق و روابط والدین با فرزندان.
مباحثی مانند مهریه زوجه و نفقه همسر در بحث ازدواج و مباحث جدایی و طلاق و فسخ نکاح و مباحث مربوط به نفقه اقارب، وصیت، اجرت المثل.
حقوق خانواده در ایران
در قانون اساسی کشور ایران در خصوص حقوق خانواده نیز صحبت نموده که این به معنای میزان اهمیت بنیان خانواده در جامعه ی ایران است.
در اصل ۱۰ قانون اساسی آمده است:
خانواده واحد بنیادین جامعه و مرکز اصلی رشد تعالی انسان هاست، کلیه قوانین مقررات و برنامه ریزی های کشور باید در راستای ارتقا و استحکام بنیان خانواده باشد. لازم به ذکر است قوانین مربوط به حقوق خانواده هم در قانون مدنی ذکر شده است و هم قانونی تحت عنوان قانون حمایت از خانواده اولین بار در سال ۱۳۵۳تصویب شد. البته این قانون در سال ۱۳۹۲ مجدد مورد اصلاحاتی قرار گرفت.
حقوق خانواده در اسلام
در اسلام زن و مرد که رکن اصلى نظام خانواده را تشکیل مى دهند حقوق دارند، و چه بسا که هرکدام حقوق و تکالیف مشابه و مشترکی نیز دارند نظیر حق حیات، حق مسکن، حق حضانت، و نظیر تکالیف احکام عبادى اعم از واجب و حرام و مستحب.
حقوق زن در زمان نکاح
زن در حقوق خانواده و طبق اصول دین اسلام دارای حق و حقوقی است که هم در در دین اسلام و هم در قوانین ایران باید این حقوق رعایت شود:
الف) حق رفتار شایسته: قرآن کریم برخلاف ملل گذشته و اعراب جاهلیت، که با زنان رفتار بد و برخورد ناشایسته داشتند، خطاب مى کند با زنان رفتار خوش نمایید؛ اگرچه آنها را نمى پسندید.
یا ایها الذین آمنوا و عاشروهن باالمعروف فان کرهتموهن.(نساء آیه ۱۹)
ب) حق مسکن: قرآن کریم دستور مى دهد به هر جا که خودتان سکنى مى گزینید به زنان همان جا سکنى بدهید.
اسکنوهن من حیث سکنتم من وجدکم.(طلاق آیه ۶)
ج) حق نفقه: نفقه عبارت است از مسکن و البسه و غذا و اثاث البیت که به طور متعارف متناسب با وضعیت زن باشد و خادم در صورت عادت زن به داشتن خادم یا احتیاج او بواسطه مرض یا نقصان اعضاء.
د) حق مهر: هر یا صداق عبارت از مالی است که به سبب وقوع عقد نکاح شوهر به مالکیت زن در می آورد یا پرداخت آن را به محض مطالبه زن بر عهده ( ذمه ) خود می پذیرد.
هر چند در عمل مطالبه مهر در دوران ازدواج مرسوم نیست لیکن با توجه به اینکه در قوانین ما، حقوق و تکالیف زن و شوهر یکسان نیست و طبق قانون اختیار طلاق در دست شوهر است وجود مهریه لازم بوده و به عنوان تضمین بقای ازدواج برای زن محسوب می شود.
ذ) حق حبس: به مجرد عقد، زن مالک مهر می شود و می تواند آن را از شوهر مطالبه کند و در صورت امتناع شوهر حتی می تواند با رجوع به دادگاه به طریق قانونی مهریه خود را طلب کند به عنوان ضمانت اجرای این حق، قانون به زن حق داده تا زمانی که مهر خود را دریافت نکرده از تمکین خودداری نماید این حق به حق حبس معروف است.
وظایف زن و مرد در حقوق خانواده
- زن و شوهر باید متقابلا با یکدیگر رفتار محترمانه ای داشته باشند و به یکدیگر متعهد بمانند
- نسبت به یکدیگر تمکین داشته باشند.
- زن و مرد هر دو باید در تربیت فرزندانشان کوشا باشند.
- زوجین می توانند هر شرطی که مخالف با مقتضای عقد مزبور نباشد در ضمن عقد ازدواج با عقد لازم دیگر بنمایند.
طلاق در ایران
ناظر بر اینکه قانون مدنی ایران از فقه اسلام پیروی کرده است. جدایی زن و شوهر از راه طلاق در قانون مدنی همراه با تشریفات خاصی است.
در دهه های اخیر ازدیاد فقر و بیکاری، زوال اخلاقیات و تفاوت های فرهنگی تاثیرات نامطلوبی بر نهاد خانواده گذاشته و میزان طلاق و مشکلات اجتماعی ناشی از آن را به صورت معنی داری افزایش داده است.
لذا قانونگذار برای جلوگیری از سوء استفاده و رفتار غیر انسانی، موارد طلاق را محدود کرده در نتیجه این محدودیت ها، مرد باید به دادگاه مدنی مراجعه کند و مستقیما نمی تواند زن خود را طلاق دهد.
دادگاه نیز باید موضوع را به داوری ارجاع کند و بالاخره در صورتی که کوشش داوران به نتیجه نرسد، دادگاه به شوهر اجازه طلاق می دهد.
حضانت فرزند
روایات بسياري درباره اصل استحقاق والدین بر حضانت طفل و تعيين زمان مسئوليت هر کدام وارد شده است، مانند اين که راوي با سند صحيح نقل مي کند، بعضی طي نامه اي از امام صادق (عليه السلام) سؤال کرده است، کسی که همسر خود را مطلّقه ساخته در حالي که از او فرزند داشته است، در این صورت حضانت فرزندانشان با کدام یک از پدر و یا مادر مي باشد؟
آن حضرت در جواب نوشته‌اند:
مادر در امر حضانت نسبت به فرزندش استحقاق بيشتري دارد تا هفت سال و اگر او بخواهد مي تواند حق خود را به پدر طفل واگذار نمايد.
در حال حاضر طبق ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی حضانت فرزندان چه پسر و چه دختر تا ۷ سالگی به عهده مادر گذاشته شده است و پس از آن نیز که حضانت باید به پدر واگذار شود.
ارث زوجین
قوانین ارث در قانون مدنی که آن هم جزئی از حقوق خانواده محسوب می شود طبق فرمایشات قرآن و قوانین اسلام است.
برا اساس این قوانین، مرد از همسر خود در صورت داشتن فرزند یک چهارم و در صورت عدم داشتن فرزند یک دوم ارث می برد.
همچنین زن از همسر خود در صورت داشت فرزند یک هشتم و در صورت عدم داشتن فرزند یک چهارم ارث می برد. لازم به ذکر است که اگر مرد از یک همسر بیشتر داشته باشد مجموعه زوجات یک هشتم ارث می برند. (در صورت داشتن فرزند.)
ارث بری زوجین از یکدیگر در صورت نکاح دائم اتفاق می افتد. بدین معنی که که زوجین در نکاح موقت از یکدیگر ارث نمی برند.
نتیجه گیری
یکی از شاخه هاي حقوق مدنی، حقوق خانواده است. حقوق خانواده، اهمیت قابل ملاحظه اي دارد. از جمله نمودهای حقوق خانواده، حقوق زوجین در قبال همدیگر است.
حقوق خانواده شامل حقوق ثابت پس از ازدواج، مسائل مربوط به جدایی، حقوق خویشاوندی، احکام نسب، وظایف مالی خانواده می باشد.
البته قابل ذکر است که دیدگاه حقوقی و فقهی در این خصوص تفاوت فاحشی ندارند.
از همین رو، حقوق خانواده مجموعه قواعد حاکم بر روابط خانوادگی است. هدف اصلی این قواعد تنظیم روابط اعضای خانواده به ویژه زن و شوهر است.
مهمترین موضوعات حقوق خانواده عبارت اند از:
شرایط ازدواج، موانع ازدواج، مهریه و شرایط آن، طلاق و اقسام آن، مسئولیت تأمین مخارج زندگی و نفقه، حقوق و تکالیف زن و شوهر، حضانت و نگهداری فرزندان که طبق قانون حمایت خانواده رسیدگی به دعاوی مربوط به آن در دادگاه‌های خانواده رسیدگی می‌شود.
سوالات متداول
در قانون مدنی به پیروی از فقه اسلامی در مواردی بدون آنکه نیازی به طلاق باشد می توان ازدواج را منحل کرد. این موارد را فسخ ازدواج می نامند. قانونگذار موارد فسخ ازدواج را به طور صریح در قانون مشخص کرده است . در قانون مدنی، جنون هر یک از زن و مرد و عیبهای خاصی در مرد و عیبهای خاصی در زن از موجبات حق فسخ ازدواج است. البته در صورتی حق فسخ ایجاد می شود که عیب هنگام عقد مخفی باشد زیرا اگر کسی علیرغم دانستن عیب طرف دیگر به همسری او راضی شده باشد قانونا حق فسخ ازدواج را ندارد.
اگر پس از ازدواج مرد دچار جنون شود زن می تواند به علت جنون شوهر ازدواج را فسخ کند.
طبق قانون مدنی، زن در موارد زیر می تواند از دادگاه تقاضای طلاق کند:
هرگاه شخصی چهار سال تمام غایب مفقود الاثر باشد زن او می تواند تقاضای طلاق کند در اینصورت حاکم با رعایت تشریفاتی او را طلاق می دهد.
خودداری و ناتوانی شوهر از پرداخت نفقه.
در موردی که زن در دادگاه ثابت کند که ادامه زوجیت موجب عسر و حرج است می تواند برای جلوگیری از ضرر شوهر را مجبور به طلاق کند و در صورت میسر نشدن این امر با اجازه حاکم شرع طلاق صورت می گیرد.
در صورتی که مرد ترک خانه کند و خانواده را رها سازد و حاضر به سکونت مشترک با زن نباشد زن می تواند درخواست طلاق کند.
