افشای اسرار پزشکی یکی از مباحث مهم اخلاق پزشکی و حقوق پزشکی است. حفظ اسرار از جمله حقوق شناخته شده‌ی بیمار است که در منشور حقوق بیمار اکثر کشورها و سایر قوانین و مقررات داخلی و بین‌المللی مورد تأکید قرار گرفته است.
قطعاً، حفظ اسرار از اسباب اطمینان بیماران به پزشکان و مراجعه به آن‌هاست و عدم توجه به این امر، سبب سلب اعتماد بیماران نسبت به پزشکان، کاهش صداقت و عدم مراجعه به آنان در بسیاری از موارد خواهد شد.
بدین سبب، نقض این حق شناخته شده‌ی بیمار نیز از جمله مسائل مهم حقوق پزشکی می‌باشد. پرونده‌ی بیمار يا مدارک پزشکی او از جهت فیزیکی، جزئی از مایملک و دارايي بیمارستان یا مؤسسه‌ی بهداشتی درمانی است، ولی از جهت محتوای اطلاعات، مایملک بیمار محسوب می‌شود. استفاده از این اطلاعات بدون رضایت بیمار مگر برای ادامه‌ی درمان وی یا تحقیقات پزشکی و در مواردی که قانون اجازه می‌دهد، مجاز نیست.
همچنین باید بیماران مطمئن باشند که اطلاعات درون پرونده‌ی آنان بدون اجازه‌ی خودشان، در اختیار هیچ‌کس غیر از کارکنان بهداشتی، درمانی و مراجع قضایی، قرار نخواهد گرفت.
دسترسی سریع به عناوین:
سوگندنامه‌ی بقراط و افشای اسرار بیماران
پزشکان در طی سوگندی که یاد می‌نمایند خود را نسبت به حفظ اسرار بیمار و عدم افشای اسرار بیمار ملزم، متعهد و مکلف نمایند. بنابراین، همواره وجدان آن‌ها به عنوان ندای درون و نفسی که در صورت بروز اشتباه و خطا انسان را سرزنش می‌نماید، مراقبت‌کننده از رفتار پزشکان در رابطه با افشای اسرار بیماران است و ایشان را از افشای اسرار بیمار منع می‌کند.
بیماری هر شخص داخل در موارد احوال شخصیه و زندگی خصوصی او می‌باشد و شخصی مانند پزشک که بنا بر شغل و حرفه‌ی خویش از این اسرار مطلع می‌شود، باید در حفظ اسرار بیماران و عدم افشای اسرار بیماران کوشا باشد.
در سوگندنامه ی بقراط آمده است که:
«هر آنچه در رابطه با زندگی مردم و مراقبت از بیماران یا حتی جدا از آن، می‌بینم و یا می‌شنوم که نباید فاش شود را نزد خود نگاه خواهم داشت و چنین چیزهایی را به عنوان یک راز محفوظ خواهم داشت».
اصل بر این است که فقط در صورت رضایت بیمار می‌توان اطلاعات وی را به افراد دیگر فاش کرد وگرنه باید نزد پزشک محفوظ بماند و اهمیت این مسئله در اسناد بین‌المللی از جمله معاهده‌ی پزشکی ۱۹۴۸ ژنو و اصلاحیه‌ی ۱۹۶۸ آن نیز موجود است.
حفظ اسرار بیمار توسط پزشک و کادر درمانی از حقوق مسلم بیمار می‌باشد.
به گونه ای که حتی ماده‌ی ۶ منشور حقوق بیمار ایران مصوب ۱۳۸۰ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مقرر کرده است:
«بیمار حق دارد جهت حفظ حریم شخصی خود، از محرمانه ماندن محتوای پرونده‌ی پزشکی، نتایج معاینات و مشاوره‌های بالینی جز در مواردی که بر اساس وظایف قانونی از گروه معالج صورت می‌گیرد، اطمینان حاصل نماید.»
نظر قانون درباره‌ی جرم افشای اسرار حرفه‌ای
ماده (۶۴۸) قانون مجازات اسلامی مقرر می‌دارد:
«اطبا و جراحان و ماماها و دارو فروشان و کلیه‌ی کسانی که به مناسبت شغل یا حرفه خود محرم اسرار می‌شوند، هرگاه در غیر از موارد قانونی، اسرار مردم را افشا کنند، به سه ماه و یک روز تا یک سال و یا به یک میلیون و پانصد هزار تا شش میلیون ریال جزای نقدی، محکوم می‌شود.»
قانون‌گذار مرتکبان جرم افشای سر را همه‌ی اشخاصی می‌داند که به مناسبت حرفه‌ی خود محرم اسرار مردم می‌شوند و به خاطر اعتمادی که مردم به آنان دارند،گاه اسرارشان را برای آنان میگویند و یا اینکه آنان به‌طور طبیعی پی به رازهای مردم می‌برند.
فلذا، اگر این اشخاص، راز های کسانی را که به آن اعتماد کرده‌اند، بازگو کنند، زیان آن در نهایت متوجه جامعه می‌شود، زیرا مردم تا آنجا که امکان دارد، به پزشک یا روان‌شناس یا وکیل یا… مراجعه نمی‌کنند و در نتیجه‌ی عدم مراجعه، سلامت و امنیت جامعه به خطر می‌افتد، بنابراین، قانون‌گذار این موارد را جرم انگاری کرده تا سلامت و امنیت جامعه حفظ شود. با توجه به همین ملاک، پاره‌ای حقوقدانان بر این باورند که این جرم دارای جنبه عمومی است و تعقیب آن منوط به شاکی خصوصی نیست.
انواع اسرار حرفه‌ای
در یک نگاه دقیق و با توجه به ماده‌ی مذکور و دیگر قوانین کیفری مشخص می‌گردد که اسرار حرفه‌ای ۲ دسته‌اند:
اول: اموری که صریحاً در قوانین کیفری به عنوان اسرار مردم از آن‌ها یادشده است، مانند:
- ماده‌ی (۱۲) قانون راجع به کارشناسان مصوّب ۱۳۱۷.
- ماده‌ی (۴۲) قانون دفاتر اسناد رسمی و کانون سردفتران و دفتر یاران مصوّب ۱۳۴۵.
- ماده‌ی (۳۰) قانون وکالت مصوّب ۱۳۱۵.
- ماده‌ی (۲۷) آیین‌نامه مترجمان رسمی مصوّب ۱۳۷۴.
- ماده‌ی (۲۳۲) قانون مالیات های مستقیم مصوّب ۱۳۶۱.
- ماده‌ی (۷) قانون آمار ایران مصوّب ۱۳۵۳.
- ماده‌ی (۹) قانون مربوط به تشکیل دادگاه اطفال بزه‌کار مصوّب ۱۳۳۸ و دیگر مواد قوانین کیفری که در این باره وجود دارد.
دوم: اموری است که صریحاً در مواد قانون ذکر نشده ولی به روشنی از ماده‌ی (۶۴۸) که بیان داشته:
«و کلیه کسانی که به مناسبت شغل یا حرفه خود محرم اسرار می‌شوند»، یک اصل کلی به دست می‌آید و آن عبارت است از اسراری که اشخاص در شغل و حرفه‌ای که هستند، به مناسبت شغل و حرفه‌ی خود از آن اطلاعات آگاه می‌شوند و یا اینکه مردم آن‌ها را محرم اسرار خود پنداشته و مسائل شخصی و مهم خود را برای آنان بازگو می‌کنند، لذا، اگر کسانی مانند مشاوران امور روانی یا رئیس شورای شهر در مراجعات مردم به آن‌ها و به مناسبت حرفه‌ی خود از اسراری آگاه شوند، مشمول عموم ماده‌ی مذکور خواهند شد.
موارد مجاز برای افشای اسرار
افشای اسرار بیماران به صورت مطلق جرم نیست و در مواردی، پزشک مطابق با قانون، نه تنها مجاز به افشای اسرار است بلکه حتی الزام قانونی برای ارائه اطلاعات دارد.
اگر بنا بر دستور مقام قضایی لازم باشد تا پزشک اطلاعاتی را برای کشف حقیقت در اختیار مرجع قضایی قرار دهد، پزشک مکلف است که این اطلاعات را به مرجع قضایی تسلیم کند و این مورد، جزو موارد افشای اسرار محسوب نمی‌شود.
همچنین در ماده‌ی ۱۳ قانون جلوگیری از بیماری‌های آمیزشی و واگیردار مصوّب سال ۱۳۲۰ اشاره دارد که با توجه به آثار جبران ناپذیری که بیماری‌های واگیردار بر جامعه دارد، ابتلا به این بیماری‌ها برای حفظ سلامتی افراد می‌تواند به نظر خانواده برسد که این افشا جرم نیست.
در صورت رضایت بیمار نیز پزشک می‌تواند اسرار را در اختیار افراد دیگر قرار دهد و در این مورد، رازداری اصل مطلق محسوب نمی‌گردد.
مسئولیت مدنی و انتظامی پزشکان
افشای اسرار بیماران چند نوع مسئولیت کیفری، انتظامی و مدنی ممکن است برای پزشکان و کادر درمانی دارد.
اولین مسئولیت برای پزشکان، مسئولیت حرفه ای و انتظامی است و بر همین اساس:
در ماده‌ی ۴ آیین نامه‌ی انتظامی سازمان نظام پزشکی، افشای اسرار بیماران تخلف است و مطابق مواد ۳۲ و ۳۳ این آیین‌نامه، پزشک به صورت کتبی توبیخ می‌گردد و در صورت تکرار، محرومیت از ۳ ماه تا یک سال از اشتغال را به همراه دارد.
ماده‌ی ۴ – شاغلان حرفه‌های پزشکی و وابسته حق افشای اسرار و نوع بیماری بیمار، مگر به موجب قانون را ندارند.
ماده‌ی ۳۲ – مجازات انتظامی بر حسب اهمیت تخلفات به قرار زیر است:
- اخطار شفاهی در حضور هیئت‌مدیره نظام پزشکی.
- اخطار کتبی بدون درج در پرونده.
- اخطار کتبی با درج در پرونده.
- توبیخ شفاهی در حضور هیئت‌مدیره نظام پزشکی.
- توبیخ کتبی.
- توبیخ کتبی با درج در نشریه‌های سازمان نظام پزشکی و جوامع پزشکی وابسته.
- محرومیت از اشتغال به حرفه‌های پزشکی در محل ارتکاب تخلف. از سه ماه تا یک سال.
- محرومیت از اشتغال به حرفه‌های پزشکی از یک تا سه ماه در سراسر کشور.
- محرومیت از اشتغال به حرفه‌های پزشکی بیش از سه ماه تا یک سال در تمام کشور.
- محرومیت از اشتغال به حرفه‌های پزشکی بیش از یک سال تا سه سال در تمام کشور.
ماده‌ی ۳۳ – مجازات مذکور در ماده ۳۲ به شرح زیر با تخلف از مقررات این آیین‌نامه منطبق می‌گردد:
- متخلفین از ماده یک بر حسب مورد به یکی از مجازات بند ۲ – ۳ – ۴ – ۵
- متخلفین از ماده دوم بر حسب مورد به یکی از مجازات بندهای ۱ – ۲
- متخلفین از ماده سوم بر حسب مورد به یکی از مجازات بندهای۷ – ۸ – ۹ – ۱۰
- متخلفین از ماده چهارم بر حسب مورد به یکی از مجازات بندهای۱- ۲- ۳- ۴- ۵…
مراحل شکایت کیفری از پزشک
روند کلی ثبت شکایت علیه پزشک‌های متخلف، نیازمند انجام مراحل مختلفی است؛ که در ادامه بدان اشاره می‌شود:
در ابتدا پس از مراجعه به دادسرای جرائم پزشکی، دادسرا، شورای حل اختلاف، دادخواست را مبتنی بر موضوع و شرح شکایت به همراه کلیه مستندات و مدارک خود، ارائه دهید.
پس از ثبت شکایت، طی یک ابلاغیه تاریخ رسیدگی به شما اطلاع داده خواهد شد. در تاریخ مقرر باید برای ارائه توضیحات به شعبه مرجع مربوط مراجعه کنید.
دادرس مدارک مربوط به ادعای را از مراکز درمانی مسئول استعلام می‌کند. برای تسریع در روند استعلام مدارک، می‌توان شخصاً مدارک لازم را به مرکز درمانی برد تا روند رسیدگی، تسریع گردد.
دادرس برای تکمیل مستندات پرونده، ممکن است یکی از دستورات زیر را صادر کند:
- دستور به پزشک یا بیمارستان مربوط برای تکمیل پرونده، در صورت وجود نقص در مدارک.
- احضار شاهدان برای توضیحات بیشتر و درج این توضیحات در پرونده‌ی بیمار
- احضار خوانده (شخص یا نهاد درمانی که بیمار از آن‌ها شکایت کرده است) برای ارائه توضیحات.
- ارجاع بیمار به پزشکی قانونی برای مشخص کردن میزان آسیب وارد شده به وی.
- ارجاع پرونده به کمیسیون پزشکی برای اظهار نظر تخصصی که کمیسیون هم بیمار و پزشک را برای توضیحات بیشتر، احضار می کند.
مرجع صالح به رسیدگی به تخلفات انتظامی پزشکان
منظور از تخلفات انتظامی پزشکی، آن دسته از قصور پزشکان است که شامل عناوین مجرمانه نباشند؛ بنابراین، تخلف پزشک را باید به سازمان نظام پزشکی ارجاع داد و از طریق این سازمان پیگیری کرد.
برای شکایت از پزشک به سازمان نظام پزشکی، باید درخواست خود را به همراه ادله و مستندات به این سازمان ارائه کرد.
کمیته‌ی بررسی نظام پزشکی که برای رسیدگی به شکایات بیماران تشکیل می‌شود، در صورت احراز تخلف پزشک، حسب مورد وی را به یکی از مجازات زیر محکوم می‌کند.
همچنین مؤسسات پزشکی که توسط اشخاص متخصص ایجاد شده‌اند، اما مجوزهای قانونی و لازم را برای فعالیت خود از مراجع قانونی دریافت نکرده‌اند، نیز در صلاحیت دادسرای انتظامی پزشکان به این دادسرا ارجاع خواهند شد.
تذکر یا توبیخ شفاهی در حضور هیئت‌مدیره نظام پزشکی محل
اخطار یا توبیخ کتبی با درج در پرونده نظام پزشکی محل
توبیخ کتبی با درج در پرونده نظام پزشکی و نظریه نظام پزشکی محل یا الصاق رأی در تابلوی اعلانات نظام پزشکی محل
محرومیت از اشتغال به حرفه‌های پزشکی و وابسته از سه ماه تا یک سال در محل ارتکاب تخلف
محرومیت از اشتغال به حرفه‌های پزشکی و وابسته از سه ماه تا یک سال در تمام کشور
محرومیت از اشتغال به حرفه‌های پزشکی از بیش از یک سال تا پنج سال در تمام کشور
محرومیت دائم از اشتغال به حرفه‌های پزشکی و وابسته در تمام کشور
نتیجه گیری
در قانون مجازات اسلامی، جرمی با عنوان افشای اسرار جرم انگاری شده است و مجازات سه ماه تا یک سال حبس و یا جزای نقدی تا شش میلیون ریال برای آن در نظر گرفته شده است. این جرم جرم قابل گذشت است و با نظر شاکی رسیدگی آغاز می گردد و با نظر او قرار موقوفی تعقیب یا اجرا صادر می شود.
نکته ای که در خصوص افشای اسرار قابل ذکر است این است که افرادی می توانند مرتکب این جرم شوند که به مناسبت شغل و حرفه خود محرم اسرار دیگری هستند مثلا پزشک و وکیل اما اگر برای مثال خدمتکار وکیلی به طور اتفاقی به این اسرار دسترسی پیدا کند و آنرا افشا کند قابل مجازات نیست.
سوالات مبحث
منظور از افشا نمودن، مطلع کردن اشخاصی هست که صلاحیت دسترسی و آگاهی به اطلاعات مورد نظر را ندارند.
همه ی کسانی که به مناسبت شغل یا حرفه خود محرم اسرار دیگری هستند.
هیچ مجازات قانونی ای مبنی بر فاش شدن راز توسط شوهر یا زن در نظر گرفته نشده است.
خیر مگر اینکه آن شخص محرم راز های شما در مسائل مربوط به آن راز باشد.