با توجه به اصل قانونی بودن جرم و مجازات، اگر شخصی مرتکب جرم شود و مجازات آن جرم، حبس یا زندان باشد، آن شخص در صورت محکوم شدن به حبس، باید روانه زندان شود و پس از طی کردن مدت زمان تعیین شده، از زندان آزاد خواهد شد؛ ولی با توجه به اینکه حضور فرد در زندان ممکن است عواقبی را برای او و خانواده اش به همراه داشته باشد،از طرفی نیز حضور فرد در زندان برای دولت هزینه های زیادی را دربرخواهد داشت، لذا قانونگذار به جای حبس، روشهای دیگری را نیز در نظر گرفته تا ضمن اصلاح شخص، بتواند زمینه بازپروری و بازگشت او به آغوش جامعه را نیز فراهم آورد.
چراکه هدف قانون، تنها مجازات افراد مجرم نیست؛ بلکه هدف این است که فرد ضمن به دوش کشیدن بار جرمی که مرتکب شده، اصلاح نیز بشود. این روشها که در مواد ۳۷ الی ۸۷ قانون مجازات اسلامی به آنها اشاره شده است عبارتند از: تخفیف مجازات و معافیت از آن، تعلیق اجرای مجازات، نظام نیمه آزادی، نظام آزادی مشروط، مجازاتهای جایگزین حبس و… .
منظور از نظام نیمه آزادی در قانون مجازات اسلامی چیست؟
براساس ماده ۵۶ قانون مجازات اسلامی که بیان میدارد:
«نظام نیمه آزادی، شیوهای است که بر اساس آن محکوم میتواند در زمان اجرای حکم حبس، فعالیتهای حرفه ای، آموزشی، حرفه آموزی، درمانی و نظایر اینها را در خارج از زندان انجام دهد. اجرای این فعالیتها زیر نظر مراکز نیمه آزادی است که در سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی تأسیس میشود.»
بنابراین در این روش، شخص در ظاهر ممکن است آزاد باشد؛ ولی با توجه به توان و تخصصی که دارد یا با توجه به علاقه ای که برای کار کردن و یادگیری یک حرفه دارد، میتواند برای انجام این امور درخواست داده و در مراکزی که توسط قوه قضائیه تعیین شده است مشغول به کار و فعالیت شود. در این مراکز یک نماینده از طرف قوه قضائیه حضور دارد که زیرنظر قاضی اجرای احکام به کنترل و نظارت بر عملکرد زندانیان میپردازد و گزارش عملکرد آنها را برای قاضی اجرای احکام ارسال میکند.
نظام نیمه آزادی شامل چه مجرمانی خواهد شد؟
این روش مجازات در واقع تخفیفی است که قانونگذار برای برخی از مجرمین درنظر گرفته است؛ لذا در ماده ۵۷ قانون مجازات اسلامی به شرایط آن پرداخته است.
«ماده ۵۷- در حبسهای تعزیری درجه پنج تا هفت دادگاه صادر کننده حکم قطعی می تواند مشروط به گذشت شاکی و سپردن تأمین مناسب و تعهد به انجام یک فعالیت شغلی، حرفه ای، آموزشی، حرفه آموزی، مشارکت در تداوم زندگی خانوادگی یا درمان اعتیاد یا بیماری که در فرآیند اصلاح یا جبران خسارت وارد بر بزه دیده مؤثر است، محکوم را با رضایت خود او، تحت نظام نیمه آزادی قرار دهد. همچنین محکوم میتواند در طول دوره تحمل مجازات در صورت دارا بودن شرایط قانونی، صدور حکم نیمه آزادی را تقاضا نماید و دادگاه موظف به رسیدگی است.»
با توجه به این ماده، باید گفت که این قانون تنها شامل افرادی خواهد شد که جرمی که مرتکب شده اند دارای مجازات درجه پنج تا هفت باشد.
این مجازاتها که در ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی به آنها پرداخته است عبارتند از:
مجازات درجه ۵
- حبس بیش از دو تا پنج سال
- جزای نقدی بیش از هشتاد میلیون (۸۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا یکصد و هشتاد میلیون (۱۸۰.۰۰۰.۰۰۰)ریال
- محرومیت از حقوق اجتماعی بیش از پنج تا پانزده سال
- ممنوعیت دائم از یک یا چند فعالیت شغلی یا اجتماعی برای اشخاص حقوقی
- ممنوعیت دائم از دعوت عمومی برای افزایش سرمایه برای اشخاص حقوقی
مجازات درجه ۶
- حبس بیش از شش ماه تا دو سال
- جزای نقدی بیش از بیست میلیون (۲۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا هشتاد میلیون (۸۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال
- شلاق ازسی و یک تا هفتاد و چهار ضربه و تا نود و نه ضربه در جرائم منافی عفت
- محرومیت از حقوق اجتماعی بیش از شش ماه تا پنج سال
- انتشار حکم قطعی در رسانه ها
- ممنوعیت از یک یا چند فعالیت شغلی یا اجتماعی برای اشخاص حقوقی حداکثر تا مدت پنج سال
- ممنوعیت از دعوت عمومی برای افزایش سرمایه برای اشخاص حقوقی حداکثر تا مدت پنج سال
- ممنوعیت از اصدار برخی از اسناد تجاری توسط اشخاص حقوقی حداکثر تا مدت پنج سال
مجازات درجه ۷: – حبس از نود و یک روز تا شش ماه
- جزای نقدی بیش از ده میلیون (۱۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا بیست میلیون (۲۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال
- شلاق از یازده تا سی ضربه
- محرومیت از حقوق اجتماعی تا شش ماه
شرایط درخواست نیمه آزادی
نکته دیگر در این ماده این است که شخصی که متقاضی نظام نیمه آزادی است باید حتما رضایت شاکی را جلب کند. درضمن باید تأمین لازم را نیز به دادگاه صادر کننده حکم قطعی بدهد و تعهد بدهد که یک شغل یا حرفه را بیاموزد. در صورت وجود این شرایط دادگاه وارد رسیدگی میشود تا ببیند که آیا قرار دادن آن شخص در نظام نیمه آزادی در اصلاح و تربیت او یا جبران خسارت بزه دیده میتواند مؤثر باشد یا نه. پس اگر تمامی این شرایط موجود بود، آن وقت دادگاه آن شخص را تحت نظام نیمه آزادی قرار خواهد داد.
۳) نظام نیمه آزادی چه فرقی با آزادی مشروط دارد؟
شاید در ظاهر نظام نیمه آزادی شبیه نظام آزادی مشروط باشد؛ زیرا در هر دو مورد، شخص در ظاهر در بیرون از زندان به سر میبرد و در حال آموختن حرفه یا شغلی میباشد و در اعمال هر دو نیاز به رضایت شاکی دارند؛ ولی باید گفت که در نظام نیمه آزادی ممکن است شخص هنوز به زندان نرفته باشد که شرایط اعمال نظام نیمه آزادی در مورد او وجود داشته باشد، ولی اعمال نظام آزادی مشروط، بستگی به این دارد که شخص به چه مدت زندان محکوم شده باشد.
پس اگر محکومیت او بیش از ۱۰ سال حبس باشد باید حتماً نصف این مدت را در زندان سپری کرده باشد ولی اگر مدت محکومیت او کمتر از ۱۰ سال باشد حتماً باید یک سوم آن مدت را در زندان سپری کرده باشد.
بیشتر بخوانید: حبس تعزیری چیست
تفاوت دیگری که بین این دو وجود دارد این است که نظام نیمه آزادی شامل جرائم درجه ۵ تا ۷ میباشد ولی نظام آزادی مشروط میتواند شامل جرائم درجه ۱ تا ۴ نیز بشود.
از دیگر تفاوتهای بین این دو این است که در آزادی مشروط، شخص بعد از اینکه شرایط آزادی مشروط را به دست آورد، بطور کامل آزاد میشود و در طی این مدت باید از دستورهای دادگاه تبعیت کند؛ ولی در نظام نیمه آزادی، شخص تنها در ساعاتی که مشغول کار میباشد، آزاد هست لذا شبها باید به زندان برگردد البته چون تضمینات لازم را به دادگاه سپرده است این ارفاق نیز به آنها داده میشود که با اجازه قاضی اجرای احکام میتوانند به انجام یک سری امور شخصی مانند تحصیل یا ملاقات اعضای خانواده و… بپردازند و سپس خود را به زندان معرفی کنند؛ لذا شخص باید راجع به این قبیل امور از قبل با دادگاه هماهنگ کند تا دادگاه در این رابطه دستورات لازم را جهت کنترل ورود و خروج این افراد به دفتر زندان اعلام کند.
۴) شرایط اجرای نظام نیمه آزادی کدام است؟
علاوه بر شرایط ذکر شده در مواد ۵۶ و ۵۷ قانون مجازات اسلامی، یکسری شرایط نیز در آئین نامه اجرای نظام نیمه آزادی نیز وجود دارد که عبارتند از:
ماده ۱۵ آئین نامه: «محکومٌ علیه در طول اجرای نظام نیمه آزادی نمی تواند بدون موافقت دادگاه فعالیت موضوع حکم را تغییر دهد. همچنین تغییر محل اجرای فعالیت، موکول به موافقت مرکز نیمه آزادی است؛ مگر اینکه محل فعالیت مذکور در حکم دادگاه تصریح شده باشد که در این صورت موکول به نظر دادگاه است.»
ماده ۱۷ آئین نامه: «محکومان مشمول نظام نیمه آزادی می توانند همانند سایر محکومان به حبس، برابر ضوابط و مقررات مربوط از مرخصی، تعلیق اجرای مجازات، آزادی مشروط، عفو، توقف یا تعویق اجرای حکم استفاده نمایند.»
ماده ۱۹ آئین نامه بیان میدارد: «حکم نیمه آزادی بر وفق تبصره (۳) ماده (۵۱۳) قانون آئین دادرسی کیفری باید در محل اقامت محکومٌ علیه اجراء شود؛ مگر اینکه اجرای حکم مزبور در محل اقامت وی مقدور نباشد یا موجب مفسده باشد که در این صورت بنا به تقاضای قاضی اجراء و موافقت دادگاه نسبت به تغییر محل اجرای حکم اقدام میشود.»
ماده ۲۱ آئین نامه نیز بیان میدارد: «محکومٌ علیه نظام نیمه آزادی مکلف است در طول روز نسبت به اجرای فعالیت مندرج در حکم دادگاه اقدام و سپس خود را به زندان مربوط یا مراکز تحت نظارت زندان معرفی نماید. محکومٌ علیه در هر صورت شبها را باید در زندان یا مراکز مزبور سپری کند.
تبصره ۱– چنانچه محکومٌ علیه تقاضا کند فعالیت موضوع این ماده را در شب انجام دهد، با موافقت قاضی اجراء بلامانع است؛ در این صورت در طول روز در زندان یا مراکز مربوط نگهداری خواهد شد.
تبصره ۲- تعیین ساعات دقیق شب یا روز با قاضی اجرای احکام است.»
سوالات پیش رو نظام نیمه آزادی
خیر، تنها برای مرتکبان جرائم درجه ۵ تا ۷ قابل اجراء میباشد.
گذشت شاکی، سپردن تأمین مناسب، تعهد به انجام حرفه.
خیر؛ زیرا بستگی به بررسی و نظر نهایی دادگاه دارد.
این درخواست توسط قاضی اجرای احکام یا دادستان بررسی خواهد شد.
کم کردن بار زندانها، پیاده کردن اصل فردی کردن مجازاتها تا به تبع آن از مشکلات فردی و خانوادگی ناشی از حبس کاسته شود، بازپروری افراد.
این شخص میتواند از سایر تخفیفات پیشبینی شده در قانون بهره مند شود که عبارتند از: نظام آزادی مشروط، تعلیق اجرای مجازات و سایر مجازاتهای جایگزین حبس که در قانون پیشبینی شده است، البته هر یک از این موارد دارای شرایط خاص خود میباشند.