وتا بحال بسیاری از مردم اسم ضابط دادگستری را شنیده اند و تا حدودی با آن ها آَشنایی دارند. اما دقیقا نمی دانند وظیفه ضابط چیست یا اینکه در سیستم قضایی کشور چند نوع ضابط وجود دارد.
ضابطین دادگستری یکی از مهم ترین وظایف را در راستای تحقق بخشیدن به عدالت کیفری به عهده دارند و به دلیل نوع اهمیت این وظیفه و نقش آن در اصلاح جامعه و حفاظت از حقوق و آزادی های افراد، از حساسیت بالایی برخوردار است.
همچنین ضابطین دادگستری در انجام وظایف خود دارای اختیاراتی هستند که می توانند حتی منجر به سلب آزادی شهروندان گردد.
در این بخش با انواع ضابطین و وظایف آن ها اطلاعاتی ارائه می شود.
ضابط دادگستری کیست؟
ضابط در لغت به معنی نگاه دارنده، حفظ‌کننده، نیرومند، حاکم و قائده آمده است؛ و از ریشه ضبط به معنی نگاه داشتن، حفظ کردن، محکم کردن و نگهداری می‌باشد.
ضابطین دادگستری یا پلیس قضایی مأمورانی هستند که تحت نظارت و تعلیمات دادستان در کشف جرم، حفظ آثار و دلایل جرم، شناسایی، یافتن و جلوگیری از فرار و مخفی شدن متهم، تحقیقات مقدماتی، ابلاغ اوراق و اجرای تصمیمات قضایی به موجب قانون اقدام می کنند.
بیشتر بخوانید: آشنایی با پلیس اداری و تفاوت آن با پلیس قضایی
انواع ضابط دادگستری
ضابطین دادگستری را قانون تعیین و معرفی می‌کند.
هیچ‌کس ضابط دادگستری نیست مگر این که قانونی این سمت را برای او به رسمیت شناخته باشد.
بنابراین ضابطین دادگستری را می‌توان به سه گروه تقسیم کرد:
- ضابطین عام.
- ضابطین خاص.
- ضابطین نظامی.
ضابطین عام افرادی هستند که صلاحیت اقدام درباره کلیه جرم ها را دارند؛ مگر جرم هایی که قانون منع کرده است.
در مقابل، ضابطین خاص افرادی هستند که صلاحیت اقدام درباره هیچ جرمی را ندارند مگر جرم هایی که قانون برای آنان احصاء کرده است.
ضابط نظامی نیز در حدود قوانین و مقررات مختص جرایمی که در صلاحیت دادگاه های نظامی است تحقیق می نمایند، که چون عموم جامعه با آن برخورد ندارد، به اندازه همین تعریف در این مطلب اکتفا می شود.
- ضابطان عام:
ضابطان عام شامل فرماندهان، افسران و درجه داران نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران که آموزش مربوط را دیده باشند؛ می شود.
در متن قانون جدید آیین دادرسی کیفری مصوب سال ۱۳۹۲ قانونگذار با ذکر فرماندهان و افسران و درجه داران پرسنل نیروی انتظامی را از شمار ضابطان عام خارج کرده است.
بند ۸ ماده ۴ قانون نیروی انتظامی مصوب ۲۷/۴/۱۳۶۹ انجام وظایف زیر را به عنوان ضابط برعهده نیروی انتظامی دانسته است:
- مبارزه با مواد مخدر.
- مبارزه با قاچاق.
- مبارزه با منکرات و فساد.
- پیشگیری از وقوع جرایم.
- کشف جرایم.
- بازرسی و تحقیق.
- حفظ آثار و دلایل جرم.
- دستگیری متهمین و مجرمین و جلوگیری از فرار و اختفای آن‌ها.
- اجرا و ابلاغ احکام قضایی.
ضابط خاص:
ضابطان خاص شامل: مقامات و مامورانی که به موجب قوانین خاص در حدود و وظایف محول شده ضابط دادگستری محسوب می شوند.
از قبیل رؤسا و معاونین و ماموران زندان نسبت به امور مربوط به زندانیان، ماموران وزارت اطلاعات (اقدام به پیشگیری و مقابله با فساد و اختلال در امنیت اقتصادی، جرایم سازمان یافته امنیتی، اقدامات تروریستی و تهدیدات نرم امنیتی از وظایف وزارت اطلاعات به شمار می رود)، سازمان اطلاعات سپاه و مأمورین نیروی مقاومت بسیج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که به موجب قوانین خاص و در محدوده وظایف محوله ضابط دادگستری محسوب می شوند.
لازم به ذکر است به غیر از موارد مذکور افراد دیگری هم ضابط خاص محسوب می شوند که در قوانین مختلف بدان اشاره شده است.
این موارد شامل:
- مأموران وصول عایدات دولت و کشف قاچاق (ماده ۱۸ قانون مجازات مرتکبین قاچاق مصوب ۱۳۱۲).
- پلیس انتظامی راه آهن (ماده ۷ قانون ایمنی راه ها و راه‌آهن مصوب تیرماه ۱۳۴۹).
- مأموران گارد بنادر و گمرکات (ماده ۵ قانون اختیارات مالی و استخدامی سازمان بنادر و کشتی رانی و تشکیل گارد بنادر و گمرکات مصوب تیرماه ۱۳۴۸).
- فرمانده هواپیما (ماده ۳۲ قانون هواپیمایی کشوری مصوب ۱۳۲۸).
- کد خدا (ماده ۸ قانون کدخدایی مصوب ۲۰ آذرماه ۱۳۱۴).
- مأموران شهرداری (ماده ۱۰ قانون حفظ و گسترش فضای سبز و جلوگیری از قطع بی رویة اشجار مصوب ۱۳۵۲).
- مامور حفاظت سازمان گمرک (ماده ۳۷ قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز مصوب ۱۳۹۲).
- فرمانده کشتی (ماده ۸۵ مکرر ۶ از قانون دریایی ایران اصلاحی ۱۳۹۱).
وظایف و اختیارات ضابطین در جرم مشهود
ضابطین دادگستری در خصوص جرایم مشهود و غیر مشهود وظایف متفاوتی دارند که برای درک بهتر این مورد ابتدا جرم مشهود را تعریف می کنیم.
ماده ۴۵ ق.آ.د.ک. مصوب سال ۱۳۹۲ بیان می دارد:
« الف_ جرمی که در مرئی و منظر ضابطین دادگستری واقع شده و یا بلافاصله مأمورین یادشده در محل وقوع جرم حضور یافته یا آثار جرم را بلافاصله پس از وقوع مشاهده کنند؛
ب- در صورتی که بزه دیده یا دو نفر یا بیش تر که ناظر وقوع جرم بوده‌اند، حین وقوع جرم یا بلافاصله پس از آن، شخص معینی را به عنوان مرتکب جرم معرفی کنند؛
پ- بلافاصله بعد از وقوع جرم علائم و آثار واضح یا اسباب و ادله جرم در تصرف متهم یافت شود و یا تعلق اسباب و ادله یادشده به متهم محرز گردد؛
ت- متهم بلافاصله پس از وقوع جرم قصد فرار داشته یا در حال فرار باشد یا بلا فاصله پس از وقوع جرم دستگیر شود.
ث- جرم در منزل یا محل سکنای فرد، اتفاق افتاده یا در حال وقوع باشد و شخص ساکن، در همان حال یا بلافاصله پس از وقع جرم ورود ماموران را به منزل یا محل سکنای خود درخواست کند؛
ج _ متهم بلافاصله پس از وقوع جرم، خود را معرفی کند و وقوع آن را خبر دهد؛
چ_ وقتی متهم ولگرد(کسانی که وسیلة معاش معلوم ندارند) باشد و در آن محل نیز سوء شهرت داشته باشد.»
پس اختیارات ضابطین در جرایم مشهود عبارت است بدین صورت است که:
در خصوص جرایم مشهود تمامی اقدامات لازم را به منظور حفظ آلات و ادوات و آثار و علائم و دلایل جرم و جلوگیری از فرار متهم و یا تبانی، به عمل می آورند، تحقیقات لازم را انجام می دهند و بلافاصله نتایج و مدارک به دست آمده را به اطلاع دادستان می رسانند.
همچنین چنانچه شاهد یا مطلعی در صحنه وقوع جرم حضور داشته باشد، اسم، نشانی، شماره تلفن و سایر مشخصات ایشان را اخذ و در پرونده درج می کنند.
ضابطان دادگستری فقط در صورتی می توانند متهم را بازداشت کنند که قرائن و امارات قوی بر ارتکاب جرم مشهود توسط وی وجود داشته باشد.
وظایف و اختیارات ضابطین در جرم غیر مشهود
مصادیق جرم غیر مشهود قابل احصاء نیست. در حقیقت با توجه به احصای ماده ۴۵ ق.آیین دادرسی کیفری هر جرمی که مشهود نباشد، غیر مشهود محسوب می‌شود. اختیارات ضابطین در جرایم غیر مشهود بسیار محدودتر از جرایم مشهود است.
طبق قسمت نخست ماده ۴۴ قانون آیین دادرس کیفری:
ضابطین دادگستری به محض اطلاع از وقوع جرم، در جرایم غیر مشهود مراتب را جهت کسب تکلیف و اخذ دستور لازم به دادستان قضایی اعلام می کنند.
بنابراین در جرایم غیر مشهود، ضابطین دادگستری قبل از کسب تکلیف و اخذ دستور از مقام قضایی، جز حفظ آثار و علائم جرم، وظیفه خاصی به عهده ندارد و نیز برابر ماده ۳۵ همان قانون:
ضابطین دادگستری مکلف اند در اسرع وقت و در مدتی که دادستان یا مقام قضایی مربوط تعیین می کند، نسبت به انجام دستور ها و تکمیل پرونده اقدام نمایند. چنانچه اجرای دستور یا تکمیل پرونده میسر نشود، ضابطان باید در پایان مهلت تعیین شده، گزارش آن را با ذکر علت برای دادستان یا مقام قضایی مربوط ارسال کنند.
محدودیت های ضابطین
ضابطین دارای محدودیت هایی در اعمال خود هستند که با چند نمونه آَشنا می شویم:
- بدون اجازه مقامات صالح قضایی، به عنوان تحقیق محلی یا معاینه یا به دست آوردن آلات و ادوات جرم یا به هر عنوان دیگر، در جرایم غیر مشهود به منزل افراد وارد شوند.
- ضابطان حق ندارند متهم را بیش از ۲۴ ساعت در توقیف نگه دارند. چنانچه در جرایم مشهود نگهداری متهم برای تکمیل تحقیقات ضروری باشد، ضابطان باید موضوع اتهام و ادله آن را بلافاصله و به طور کتبی به متهم ابلاغ و تفهیم کنند و مراتب را فوری برای اتخاذ تصمیم قانونی به اطلاع دادستان برسانند.
- ضابطان دادگستری اختیار اخذ تأمین از متهم را ندارند.
- نباید در غیر جرایم مشهود راسا افراد را جلب نمایند. همچنین بازرسی اشخاص و اشیاء در جرایم غیر مشهود باید با اجازه موردی مقام قضایی است
- ضابطان دادگستری پس از حضور دادستان یا بازپرس در صحنه ی جرم، تحقیقاتی را که انجام داده اند به آنان تسلیم می کنند و دیگر حق مداخله ندارند.
- بدون اجازه و یا دستور مقامات قضایی نامه های سربسته مربوط به متهم یا شاکی خصوصی را باز کنند.
- اجازه ندارند در جرایم منافی عفت تحقیق نمایند.
- اجازه ندارند در جرایم اطفال مبادرت به تحقیقات نمایند.
نتیجه گیری
ضابطین دادگستری را قانون تعیین و معرفی می کند. هیچ‌کس ضابط دادگستری نیست مگر این که قانونی این سمت را برای او به رسمیت شناخته باشد.
ضابطین دادگستری یا پلیس قضایی، مأمورانی هستند که تحت نظارت و تعلیمات دادستان عمومی و انقلاب یا سایر مراجع قضایی در کشف و تحقیق مقدماتی جرم، حفظ آثار و دلایل آن و جلوگیری از فرار و اختفای متهم، به موجب مقررات قانونی اقدام می کنند.
سه گروه ضابط وجود دارد که عبارتند از:
ضابط عام، ضابط خاص، ضابط نظامی. ضابطین عام افرادی هستند که صلاحیت اقدام درباره کلیه جرم ها را دارند؛ مگر جرم هایی که قانون منع کرده است.
در مقابل، ضابطین خاص افرادی هستند که صلاحیت اقدام درباره هیچ جرمی را ندارند مگر جرم هایی که قانون برای آنان احصاء کرده است.
ضابطین نظامی مأمورانی هستند که در حدود قوانین و مقررات مختص جرایمی که در صلاحیت دادگاه های نظامی است تحقیق می نمایند.
سوالات متداول
بسیج فقط در صورت اجتماع شرایط زیر ضابط دادگستری محسوب می شوند: الف- جرم ارتکابی مشهود باشد. ماده ی ۴۵ ق.آ.د.ک. مصادیق جرم مشهود را احصاء کرده است.
ب- در محل وقوع جرم، دیگر ضابطین دادگستری حاضر نباشند.
ج- در صورت حضور سایر ضابطین چنانچه آنان نتوانند و یا نخواهند به موقع اقدام کنند و یا این که اعلام نیاز بنمایند، نیروی مقاومت بسیج می تواند مداخله کند.
ریاست و نظارت بر ضابطان دادگستری از حیث وظایفی که به عنوان ضابط به عهده دارند، یا با دادستان است.
برقراری پایگاه ایست و بازرسی که علاوه بر بسیج، توسط نیرو انتظامی هم اجرا می شود، باید با حکم و اجازه مقام قضایی باشد و حق تفتیش و بازرسی اتومبیل ها بدون اجازه مقام قضایی حتی از طرف نیرو انتظامی هم ممنوع است.
حداکثر مدت ۲۴ ساعت است و در صورت نگهداری بیش از ۲۴ ساعت باید ادله توجیه کننده مبنی بر ضرورت بیاورد.
سلام. وقت بخیر. از بنده به مقدار۱/۴۰سانت شیشه گرفتنددرحالیکه مال مسافربود من خبر نداشتم از ماشینم پیدا کردندوبرام حدود۲۴ماه زندان اومد اما به کمک یک وکیل برام حکم تعلیق دوسال بریدند … سوال این است از این حکم تعلیق بنده دوسال هم گذشته وتموم شده است پس چرا در پلیس فتا ویادیگر ارگان سازمان نیروی انتظامی هنوز جرم من پابرجاست اما وقتی از بیرون سو پیشینه میگیرم هیچ چی نشون نمیده؟؟؟ بنده را از تحقیق بعنوان پلیس افتخاردربانکها انداختند. پس این حکم اصلا پاک نمیشه یا اینکه بنده جرم آن راتاآخر زندگیم یدک بکشم.. ممنون