حجب چیست؛ مفهوم و انواع آن

تمامی اموال، حقوق و دیون متوفی به صورت قهری به وراث وی منتقل می‌گردد. شرط چنین انتقالی، فوت شخص متوفی می باشد. در این انتقال، اراده اشخاص بی‌تأثیر است و انتقال به موجب قانون صورت می گیرد.

دو عامل وجود دارد که موجب پیدایش رابطه تو ارث بین دو شخص میگردد به این شکل که در صورت فوت هر یک از آنها دیگری از وی ارث می برد موجبات ارث عبارتند از نسب و سبب.

منظور از سبب و نسب

منظور از نسب همان رابطه قرابت نسبی می باشد. به خویشاوندی نسبی خویشاوندی خونی نیز اطلاق می گردد و منظور از آن پیوستگی طبیعی بین انسان ها است که نتیجه تولد انسانی از انسان دیگر می باشد. اینکه چه افرادی به موجب نسب از یکدیگر ارث می‌برند؛ به موجب قانون تعیین گردیده است.

این افراد در سه طبقه تقسیم بندی شده اند که ماده ۸۶۲ به این موضوع پرداخته است:

• طبقه اول: پدر و مادر و اولاد و اولاد اولاد هرچقدر که پایین روند. طبقه اول شامل دو دسته می باشد. یکی دسته پدر و مادر است و دیگری دسته اولاد تا هر میزان که پایین رود. اولاد شخص متوفی در درجه اول از طبقه اول می باشد و نوادگان متوفی درجه دوم از طبقه اول و به همین ترتیب نتیجه های متوفی درجه سوم از طبقه اول و…
• طبقه دوم: طبقه دوم شامل اجداد و جدات و برادر و خواهر و اولاد آنها می شود. طبقه دوم نیز شامل دو دسته می باشد یکی دسته اجداد و جدات تا هر میزان که بالا روند و دیگری دسته خواهران و برادران و فرزندان آنها تا هر میزان که پایین آیند. اجداد و جدات و خواهر و برادران درجه اول از طبقه دوم هستند و پدر و مادر اجداد و جدات و نیز فرزندان خواهران و برادران درجه دوم از طبقه دوم می باشند. منظور از اجداد پدربزرگ و مادربزرگ هستند و هر چقدر که بالا رود.
• طبقه سوم: اعمام و اخوال و اولاد آنها هستند. معنی لغوی اعمام عموها است اما این واژه در بحث ارث در برگیرنده ی عمات (عمه ها) نیز میباشد. معنی لغوی اخوال نیز دایی ها است اما در بحث ارث شامل خاله ها نیز میگردد.

در صورتی که متوفی عمو، عمه دایی و خاله نداشته باشد و اولادی هم از آنها موجود نباشند؛ ترکه متوفی به عمو عمه دایی و خاله پدر و مادر او می رسد و در صورت موجود نبودن آن ترک به اولادشان می‌رسد هر گاهی یکی از اولاد آنها هم موجود نباشد ترک به عمو عمه دایی و خاله اجداد میت می رسد و در صورت موجود نبودن آنها ترک به اولادشان خواهد رسید.

همونطور که مشاهده کرده ایم برای ارث بردن خویشاوندان نسبی به موجب قانون سه طبقه در نظر گرفته شده است که در صورت وجود هر طبقه طبقه بعدی از ارث محروم می گردد. در ادامه در این رابطه بیشتر توضیح خواهیم داد.

موجب بعدی که سبب می گردد افراد از یکدیگر ارث ببرند سبب نام دارد. سبب ارتباط شخص با دیگری از جهت زوجیت شرعی می باشد. به عبارت دیگر سبب، نوعی خویشاوندی است که در اثر عقد نکاح دائم بین مرد و زن ایجاد می شود. توجه داشته باشید که زن و شوهر در ازدواج موقت از یکدیگر ارث نمی برند.

تنها سببی که به موجب قانون سبب ارث بردن می باشد رابطه زوجیت است و سبب های دیگر که در فقه وجود دارد در حقوق به رسمیت شناخته نشده اند. برای مثال در عتاق در صورتی که شخصی شخص دیگر را آزاد نمایند و شخص آزاد شده وارث نداشته باشد شخص آزاد کننده جزو وارثان او محسوب می گردد و از وی ارث می برد (اصطلاح فقهی این مورد ولاء عتق است) ولی چنین موردی در حقوق وجود ندارد.

بنابراین در حقوق دو موجب برای ارث بردن اشخاص از یکدیگر وجود دارد که در صورت احراز افراد از یکدیگر به دلیل وجود آن موجب ها ارث خواهند برد.

چه کسانی ارث نمی برند؟

همان طور که برای ارث بردن نیازمند وجود موجب می باشیم؛ باید برای ارث بری مانع نیز وجود نداشته باشد در قانون مواردی به عنوان مانع ارث بری پیش بینی شده است که در صورت وجود آن موانع حتی با وجود موجب بین دو نفر آنها از یکدیگر ارث نخواهند برد به این موانع دقت کنید.

در این قسمت به دلیل فاصله نگرفتن از بحث اصلی به صورت خلاصه در خصوص موانع ارث میپردازیم.

• یکی از مواردی که مانع ارث بری می گردد قتل است. اگر وارث، مورث خود را به قتل برساند؛ از ارث او محروم است. منظور از قتل مورث قتل عمد مورث میباشد چه به مباشره یعنی مستقیم او را کشته باشد چه با استفاده یک سبب و به طور غیر مستقیم سبب مرگ مورث شده باشد. بنابراین قتل شبه عمد و خطا محض مانع ارث نیست.
• دومین مانع ارث، کفر است به این معنی که اگر وارث، کافر باشد از مورث خود که مسلمان بوده است ارث نمیبرد.
• سومین مانع ارث لعان میباشد. زن و شوهر بعد از لعان از یکدیگر ارث نمی برند. همچنین فرزندان او از پدر و خویشاوندان پدری ارث نخواهد برد و پدر و خویشاوندان پدری هم از وی ارث نمی برند ولی این فرزند از مادر و خویشاوندان مادری ارث می برد و مادر و خویشاوندان مادری هم از وی ارث خواهند برد.
• چهارمین و آخرین مانع ارث نسب نامشروع یا زنا میباشد. قانون مدنی طفل متولد از زنا را ملحق به زانی نمی‌داند. البته عبارت زانی در این ماده هم مرد زناکار و هم زن زناکار را در بر می‌گیرد. بنابراین طفل ناشی از زنا و زن و مردی که او را به صورت غیر مشروع متولد کرده‌اند رابطه تو ارث ایجاد نمی‌شود.

طرق ارث بری وراث

وراث به سه طریق ارث میبرند.

• فقط به فرض: فرض یعنی سهم معینی در قانون که کسری از کل ترکه است. برای وارث در نظر گرفته شده است مانند آنکه بیان می‌شود که اگر متوفی فرزند داشته باشد سهم مادر متوفی از کل ترکه یک ششم است.

وراث فرض بر از این قرار هستند:

1. مادر: یک ششم یا یک سوم. به این نحو که اگر متوفی دارای فرزند باشد، سهم مادر یک ششم از ترکه می باشد و اگر متوفی فاقد فرزند باشد مادر یک سوم از ترکه را به ارث می برد.
2. زوج: یک دوم یا یک چهارم. به این صورت که اگر متوفی فرزند داشته باشد سهم زوج از ترکه یک چهارم و در صورتی که فاقد فرزند باشد سهم وی یک دوم خواهد بود.
3. زوجه: یک چهارم یا یک هشتم. به این صورت که اگر متوفی فرزند داشته باشد سهم زوجه از ترکه همسرش یک هشتم و در صورتی که فاقد فرزند باشد یک چهارم خواهد بود.

• فقط به قرابت. منظور از قرابت بری این است که وارثی که به قرابت ارث میبرد بر خلاف فرض برها، کسر و نسبت مشخصی از ترکه را نمی برند بلکه ابتدا فرض برها سهم خود را می برند و در پایان هر چه باقی بماند برای قرابت بر ها است در صورتی که فرض برها کم باشند سهم قرابت ها بیشتر می شود و اگر زیاد باشند سهم قرابت ها کمتر می‌شود. وارثانی مثل برادران ابی یا ابوینی یا فرزندان پسر متوفی همیشه به قرابت ارث می برند.
• گاهی به فرض گاهی به قرابت: برخی از وراث در شرایطی سهم و کسر مشخصی از ترک را می برند ولی در برخی شرایط دیگر سهم مشخصی از ترک را ندارند بلکه آنچه که باقی بماند از آن آنان است. اشخاصی که گاه به فرض و گاه به قرابت ارث می برند عبارتند از پدر، دختر و دخترها، خواهر و خواهرهای ابی یا ابوینی و کلاله امی.

مفهوم حجب

ماده ۸۸۶ قانون مدنی در تعریف حجب بیان نموده است:

” حجب حالت وارثی است که به واسطه بودن وارث دیگر از بردن ارث کلاً یا جزئاً محروم می شود”.

حجب در لغت به معنی منع و پوشاندن است. بین حجب در ارث و منع از ارث رابطه عموم و خصوص مطلق وجود دارد؛ یعنی هر حجبی منع است ولی هر منعی ناشی از حجب نیست. حجب در اصطلاح حقوقی یعنی اینکه برخی از وراث برخی دیگر را از ارث محروم نمایند یا آن که سبب گردند تا برخی دیگر سهم کمتر خود را از ارث ببرند و سبب نقص آن سهم آنان گردند. بنابراین معنی حجب محروم کردن شخصی که مستحق ارث می باشد از ارث و یا محروم کردن وی از سهم بیشتراست.

اقسام حجب

همان طور که از تعریف واژه حجب بر می‌آید این واژه بر دو قسم است قسمت اول حجب حرمانی و قسمت دوم حجب نقصانی.

به موجب ماده ۸۸۷ قانون مدنی حجب بر دو قسم است:

” حجب بر دو قسم است: قسمت اول آن که وارث از اصل ارث محروم می گردند مثل برادرزاده که به واسطه بودن برادر یا خواهر متوفی از ارث محروم میشود یا برادر ابی که با بودن برادر ابوینی از ارث محروم می گردد، قسمت دوم آن است که فرض وارث از حد اعلا به حد ادنی نازل می گردد مثل تنزل حصه شوهر از نصف به ربع در صورتی که برای زوجه اولاد باشد و همچنین تنزل حصه زن از ربع به ثمن در صورتی که برای زوج او اول آزاد باشد”

حجب حرمانی آن است که وارث از اصل ارث محروم می شود. و حجب نقصانی یا حجب از بعض از ارث یعنی فرض وارث از حد اعلا به حد ادنی نازل می‌شود یعنی وارث سهم کمتر خود را می‌برد و به واسطه حجب از بردن ارث بیشتر محروم می شود.

حجب از اصل ارث را حجب حرمانی و حجب از بعضی از ارث را حجب نقصانی می نامند.

اگر با وجود اولاد نوه ارث نبرد در این فرض اولاد حاجب حرمانی نوه محسوب می گردند و اگر وجود اولاد موجب تنزل سهم زوج شود در این فرد از اولاد حاجب نقصانی محسوب می گردند.

مثال دیگری که در این مورد می توان زد این است که دختر تنها یک دوم و دختران متعدد دو سوم می باشد بنابراین در صورتی که دخترها دو نفر باشند هر یک از آنها را می‌توان حاجب نقصانی دیگری معرفی کرد که فرض هر یک از ایشان از یک دوم به یک سوم کاهش می‌یابد زیرا سهم دختر و دختر ها در صورت نبودن اولاد پسر برای متوفی در هر حال نسبت معینی از ترکه است.

ظابطه حجب و قاعده الاقرب

ماده ۸۸۸ قانون مدنی:

“ضابطه حجب از اصل ارث و رعایت اقربیت میت است بنابراین هر طبقه از وراث طبقه بعد را از ارث محروم می نمایند مگر در مورد ماده ۹۳۶ و موردی که وارث دورتر بتواند به سمت قائم مقامی ارث ببرد که در این صورت هر دو ارث می برند”

در خصوص این ماده باید به نکاتی دقت نمود. حکم ماده ۸۸۸ قانون مدنی بیانگر قاعده “الاقرب یمنع الابعد” یا قاعده “تقدم خویشاوند نزدیکتر و منع از وراث خویشان دورتر” است که به موجب آن نه تنها طبقه نزدیکتر مانع ارث بردن طبقه دورتر است، بلکه درجه نزدیکتر در همان طبقه نیز مانع ارث بردن درجه دورتر میشود.

مثلاً زمانی که شخص متوفی دارای اولاد و خواهر و برادر می باشد وجود اولاد در طبقه اول سبب می گردد تا خواهر و برادر میت از او ارث نبرند بنابراین طبقه اول مانع ارث بری طبقه دوم می گردد و در صورتی که متوفی دارای اولاد و نوه باشد، وجود اولاد مانع ارث بری فرزندان اولاد که در اصطلاح به آن ها نوه گفته می‌شود خواهد بود. چنین مانعی به دلیل وجود اولاد در درجه قبل از درجه نوه است. چرا که اولاد در درجه اول از طبقه اول طبقات ارث قرار دارند در حالیکه نوه ها در درجه دوم از طبقه اول می باشند.

استثنای قاعده الاقرب فالاقرب

حکم ماده ۸۸۸ قانون مدنی امری می‌باشد و توافق بر خلاف آن بی اثر است.

نکته دیگر در خصوص این ماده این است که همانگونه که قائم‌مقامی وارثان طرفین عقد استثنا بر اصل نسبی بودن اثر قرارداد محسوب نمی‌شود قائم مقامی اولاد وارث نیز استثنا و قاعده تقدم وارث نزدیکتر نیست پس بر خلاف ظاهر ماده تنها استثنای واقعی این قاعده تقدم پسر عموی ابوینی بر عموی ابی در فرض انحصار وراثت به این دو است.

ماده ۹۳۶ قانون مدنی در این باره بیان می دارد که:

اگر متوفی فقط یک پسر عموی ابوینی و یک عموی ابی داشته باشد، در چنین حالتی با اینکه عموی ابی در درجه قبل از درجه پسر عموی ابوینی قرار دارد باز پسر عموی ابوینی از متوفی ارث خواهد برد نه عموی ابی.

قائم مقامی منوط است به اینکه اولاً از صنف نسلی که بی واسطه به متوفی می رسد کسی زنده نباشد و ثانیاً اینکه نسل واسطه خودش به سبب زنا و لعان ممنوع الارث نباشند ثالثاً این که قائم‌مقام نباید ممنوع الارث باشد و رابعاً نسل واسطه باید پیش از متوفی فوت کرده باشد.

سهمی که قائم‌مقامان می برند همان سهم نسل واسطه خواهد بود پس اگر پدری که یک پسر و یک دختر دارد، پس از فوت دو فرزندش بمیرد و از پسر یک دختر و از دختر یک پسر باقی مانده باشد نوه دختر چون به حساب پدرش ارث میبرد دو سهم و پسر چون به حساب مادرش ارث می برد یک سهم می برد؛ در حالی که اگر جنسیت نوادگان ملاک قرار می گرفت نتیجه برعکس می شد توجه نمایید که با اینکه قائم مقام ها ارث را به حساب نسل واسطه می برند ولی این سهم را به نام خودشان می‌برند در نتیجه این سهم از دسترس طلبکاران و وصایای نسل واسطه در امان است.

موارد حجب حرمانی

مواردی که در آن شخصی سبب محروم شدن شخص دیگر از اصل ارث می شود از این قرار است:

• در بین خویشاوندان نسبی تا زمانی که از طبقه اول شخصی وجود داشته باشد، وراث طبقه دوم ارث نمی برند و همین طور تا از وراث طبقه دوم شخصی باشد به طبقه سوم ارث نمی رسد.
• در هر طبقه درجه نزدیک تر درجه دورتر را از ارث محروم می کند. برای مثال با بودن برادر متوفی برادر زادگان او ارث نمی‌برند و با بودن فرزندان متوفی نوادگان او ارث نخواهند برد. توجه کنید که درجه نزدیکتر در صورتی درجه دورتر را از ارث محروم می‌کند که در یک دسته باشند.
  برای مثال در صورتی که متوفی پدر و مادر و نوادگان داشته باشد با اینکه پدر و مادر درجه اول از طبقه اول هستند و نوادگان متوفی درجه دوم از طبقه اول می باشند اما همه آنها ارث می برند و پدر و مادر نوادگان را از ارث محروم نمی کند زیرا پدر و مادر در دسته ای غیر از نوادگان متوفی می گنجند همچنین اگر متوفی اجداد و جدات داشته باشد ولی خواهران و برادران او فوت کرده باشند و فقط فرزندان خواهر و برادر داشته باشد با اینکه فرزندان خواهران و برادران درجه دوم از طبقه دوم اند و اجداد و جدات درجه اول از طبقه دوم می باشد ولی با این وجود اجداد و جدات فرزندان خواهران و برادران را از ارث محروم نمی کند زیرا اجداد و جدات در دسته غیر از خواهران و برادران و فرزندان ایشان می گنجند.
• خویشاوندان ابی با بودن خویشاوندان ابوینی از ارث محروم می شوند و اگر خویشاوندان ابوینی نباشند خویشاوندان ابی سهم آنان را می‌برند مثلا اگر متوفی خواهران و برادران ابوینی و خواهران و برادران ابی و همچنین خواهران و برادران امی داشته باشد هم خواهران و برادران ابوینی ارث می برند و هم خواهران و برادران امی که همان کلاله امی نامیده می شود ولی به دلیل وجود خواهران و برادران ابوینی خواهران و برادران ابی از ارث محروم می‌شوند.

شش دسته از وراث به هیچ وجه دچار حجب حرمانی نمی گردند که عبارت هستند از پدر، مادر، پسر، دختر، زوج و زوجه.

موارد حجب نقصانی

ماده ۸۹۲ قانون مدنی: ” حجب از بعض فرض در موارد ذیل است:

• وقتی که برای میت اولاد یا اولاد اولاد باشد. در این صورت ابوین میت از بردن بیش از یک ثلث محروم می شوند مگر در مورد ماده ۹۰۸ و ۹۰۹ که ممکن است هر یک از ابوین به ‌عنوان قرابت یا رد بیش از یک سدس ببرد همچنین زوج از بردن بیش از یک ربع و زوجه از بردن بیش از یک ثمن محروم میشود.
• وقتی که برای میت چند برادر یا خواهر باشد در این صورت مادر میت از بردن بیش از یک سدس محروم می شود مشروط بر اینکه: ۱- لااقل دو برادر یا یک برادر با دو خواهر یا چهار خواهر باشند. ۲- پدر آنها زنده باشد. ۳- از ارث محروم نباشند مگر به سبب قتل. ۴- ابوینی یا ابی تنها باشند.”

بنابراین این ماده موارد حجب نقصانی عبارت است از:

• کاهش سهم زوج از نصف به یک چهارم در صورتی که همسر او که فوت کرده اولاد داشته باشد چه اولاد مزبور از همان مرد باشد یا از شوهر سابق زن.
• کاهش سهم زوجه از یک چهارم به یک هشتم در صورتی که شوهر او که فوت کرده اولاد داشته باشد چه اولاد مزبور از آن زن باشد یا از زنی دیگر.
• کاهش سهم مادر متوفی از یک سوم به یک ششم در صورتی که متوفی اولاد داشته باشد.
• وقتی برای متوفی برادران و خواهرانی با شروط زیر جمع باشد، مادر متوفی از بردن بیش از یک ششم ترکه به هر نحوی محروم می‌شود حتی اگر به رد باشد. این حالت در صورتی رخ می‌دهد که این شروط با یکدیگر جمع باشد اول اینکه باید لااقل دو برادر یا یک برادر با دو خواهر یا چهار خواهر باشند دوم اینکه باید پدر آنها زنده باشد سوم باید از ارث ممنوع نباشند؛ مگر به دلیل قتل یعنی کافر نباشند و ولد زنا نباشند و مورد لعان از جانب پدرشان قرار نگرفته باشند و چهارم اینکه برادران و خواهران ابوینی یا ابی تنها باشند. در صورتی که زنده بودن برادر و خواهر مشغول باشد یا با متوفی هم زمان فوت کنند حاجب مادر نمی شوند.

نتیجه گیری مبحث حجب

منظور از حجب در مبحث ارث محروم شدن به طور ناقص یا کامل بعضی از وراث از ارث می باشد. حجب نقصانی حالتی است که وراث، ارث می برند اما با وجود شرایطی ارث آنها به حالت کمتر تنزل پیدا میکند.

منظور از حجب حرمانی اما حالتی است که با وجود بعضی از وراث طبقه بعدی ارث نمی برند مثلا با وجود اولاد، اخوال میت ارث نمی برند.

در صورتی که برادر یا خواهری در زمان مرگ متوفی در شکم مادر باشد و بعد زنده متولد گردد حاجب مادر می‌شود و تقسیم ترکه باید تا زمان ولادت متوقف شود.

سوالات مبحث حجب