آشنایی با افرادی که ارث نمیبرند!

پس از فوت شخص تمام اموال حقوق و دیون او به کسانی می رسد که از وی ارث می برند. موضوع ارث بری یک امر کاملاً غیر ارادی میباشد و شخص لازم نیست تا به اراده خود کاری انجام دهد تا پس از او اموالش به وراث او منتقل گردد بلکه پس از فوت وی تمام اموال و حقوق و دیونش به وراث منتقل خواهد شد و این انتقال به صورت قهری میباشد. شرط تحقق ارث فرد است چه این موت حقیقی باشد و چه فرضی که در خصوص غایب مفقودالاثر مطرح می گردد.

در این نوشتار قصد داریم در خصوص افرادی که از فرد متوفی ارث نمی برند توضیحاتی ارائه دهیم. به منظور نیل به این هدف ناچارا باید به افرادی اشاره کنیم که از فرد ارث می برند و سایر افراد را خارج از دایره وراث بدانیم.

برای اینکه فردی از فرد دیگر پس از فوتش ارث ببرد نیازمند دو عامل هستیم عامل اول موجب می‌باشد یعنی باید موجبی برای ارث بری از متوفی وجود داشته باشد و عامل دوم جهت ارث بری مفقود بودن مانع میباشد یعنی حتی اگر موجب ارث بری فراهم باشد ولی مانعی وجود داشته باشد شخص از متوفی ارث نخواهد برد. ولی منظور از موجب و مانع چه چیزی می باشد آیا در این رابطه چیزی شنیده‌اید؟ آیا در قانون موجبات ارث بری و موانع آن مورد اشاره قانون گذار قرار گرفته است؟ برای پاسخ به تمامی سوالات در این رابطه به ادامه مطلب توحه کنید.

شرط ارث بردن چیست؟

همانطور که گفته شد برای ارث بردن فردی از فرد دیگر باید موجب ای وجود داشته باشد. منظور از موجبات ارث آن دسته از عواملی هستند که موجب پیدایش رابطه توارث بین دو شخص می گردند، به این صورت که در صورت فوت هر یک از ایشان دیگری از وی ارث ببرد.

موجبات مورد نیاز برای ارث بردن مطابق با ماده ۸۶۱ و ۸۶۲ قانون مدنی عبارتند از نسب و سبب.

نسب: منظور از نسب قرابت نسبی می باشد که در عرف آن خویشاوندی خونی نیز گفته می شود و آن نوعی پیوستگی طبیعی بین اشخاص می باشد که نتیجه تولد انسانی از انسان دیگر است، به عبارتی دیگر منظور از نسب مفهوم اعتباری است که از نکاح شرعی یا در حکم آن ناشی می گردد. منظور از در حکم نکاح وطی به شبهه می باشد.

بنابر آنچه گفته شد یکی از موجبات ارث نسب می باشد در این موجب سه طبقه به موجب ماده ۸۶۲ قانون مدنی تعیین گردیده است که در صورت وجود هر طبقه طبقه دیگر از ارث محروم میباشند برای درک بیشتر به ادامه موضوع دقت کنید.

به موجب ماده ۸۶۲ قانون مدنی اشخاصی که به موجب نسب ارث می برند سه طبقه اند:

• پدر، مادر، اولاد، اولاد اولاد.
• اجداد و برادر و خواهر و اولاد آنها (منظور از اجداد پدربزرگ و مادربزرگ است و هر چقدر که بالا رود)
• اعمام و عمات و اخوال و خالات و اولاد آنها. (منظور از اعمام عموی متوفی، عموی پدر و مادر و عموی هر یک از اجداد متوفی می باشد و هم چنین است در مورد عمه ها دایی ها و خاله ها)

بنابراین افرادی که به موجب نسب از یکدیگر ارث می برند بر اساس ماده ۸۶۲ معرفی گردیده اند و تمامی این افراد در یک تقسیم بندی به سه دسته تقسیم شده اند که بین آنها رعایت ترتیب برای ارث بری الزامی می باشد یعنی در صورت وجود طبقه اول که عبارتند از پدر و مادر و اولاد و نوه ها دیگر برادر و خواهر متوفی که در دسته بعد از دسته اول قرار دارند ارث نخواهند برد.

 همانطور که از متن ماده ۸۶۲ مشخص است که طبقه اول خود شامل دو دسته می باشد یکی دسته پدر و مادر است و دسته بعدی دسته اولاد تا هر میزان که پایین رود می باشد. اولاد متوفی درجه اول از طبقه اول هستند و نوه های متوفی درجه دوم از طبقه اول می باشند و به همین ترتیب نتیجه های متوفی درجه سوم از طبقه اول هستند. همچنین در طبقه دوم نیز با دو دسته روبرو هستیم دسته اول شامل اجداد و جدات تا هر میزان که بالا روند است و دسته دوم خواهران و برادران و فرزندان آنها تا هر میزان که پایین آیند می باشد لازم به ذکر است که اجداد و جدات و خواهران و برادران درجه اول از طبقه دوم می باشند و پدر و مادر اجداد و جدات و نیز فرزندان خواهران و برادران درجه دوم از طبقه دوم هستند. به همین ترتیب دسته سوم نیز اعمام و اخوال درجه اول از طبقه سوم هستند ولی فرزندان ایشان درجه دوم از طبقه سوم و نوادگان آنها درجه سوم از طبقه سوم می باشد.

در خصوص مواردی که ذکر شد به صورت خلاصه باید گفت که موجبات ارث بری شامل نسب و سبب می باشد. افرادی که به موجب نسب از یکدیگر ارث می برند در ماده ۸۶۲ معرفی شده‌اند. این ماده از قانون مدنی این افراد را در سه دسته تقسیم بندی نموده است و هر دسته خود شامل درجات مختلفی می باشد در خصوص افرادی که به موجب نسب از یکدیگر ارث می برند باید دانست که در صورت وجود هر طبقه طبقه بعدی از ارث محروم می گردد و همچنین است در صورت وجود درجه نزدیک تر که درجات بعدی از ارث محروم می شوند.

سبب: موجب دیگری که به واسطه آن افراد از یکدیگر ارث میبرند سبب نام دارد. سبب رابطه خویشاوندی است که از ازدواج دائم بین دو شخص به وجود می آید. بنابراین زوجینی که بین آنها عقد نکاح دائم وجود دارد از یکدیگر ارث خواهند برد. این در حالی است که افرادی که به موجب نکاح موقت رابطه زوجیت بین خود برقرار می‌نمایند از یکدیگر ارث نمی برند حتی اگر شرط کرده باشند که از یکدیگر ارث ببرند چنین شرطی بی تاثیر بوده و آنها از هم ارث نخواهند برد چرا که قوانین و مقررات در خصوص ارث از قوانین آمره است و توافق بر خلاف آن ممکن نیست و افراد نمی توانند با اراده خود فرد یا افرادی را وارد در دایره ورثه نموده و یا افرادی از ورثه را از دایره وراث خارج نمایند.

در ارث بری به موجب نسب هیچ دسته و طبقه ای وجود ندارد یعنی با فوت شخص متوفی همسر وی در کنار سایر افرادی که به موجب نسب از متوفی ارث می برند از وی ارث خواهد برد بی آنکه وجود طبقه ای از وراث و یا درجه ای از آنها همسر متوفی را از ارث محروم نماید بنابراین همسر متوفی در کنار سایر وراث ارث خواهد برد و هیچ فرضی را نمی‌توان مطرح کرد که همسر متوفی از ارث محروم باشد.

تنها موردی که به موجب سبب باعث ارث بردن دو شخص از یکدیگر می گردد همین ازدواج دائم است و در قانون مدنی غیر از این مورد، مورد دیگری مورد قبول واقع نگردیده. ولی در فقه اسلامی سبب های متفاوتی برای ارث بردن افراد از یکدیگر وجود دارد که زوجیت یکی از آن اسباب می باشد.

پیشنهاد میکنیم برای کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه  مطلب «شرایط و مقدار دریافت ارث زن و شوهر از یکدیگر» سایت وکیل تاپ را نیز مطالعه کنید.

آیا یک نفر دوبار ارث می برد؟

در صورتی که در شخص واحد موجبات متعددی از ارث جمع باشد، یعنی شخص نامبرده بتواند از چند جهت از متوفی ارث ببر، با دو حالت مواجه می شویم:

• حالت اول این است که یکی از آن موجبات مانع ارث بری از موجب دیگری باشد، در این حالت فقط شخص از آن عنوانی ارث میبرد که مانع است. برای مثال فرض کنید که شوهر زنی فوت شود و آن زن با برادر شوهرش ازدواج کند فرزند این دو با فرزندی که آن زن از شوهر سابقش داشته هم خواهر امی (مادری) می شوند و هم دختر عمو. در این حالت شخص به واسطه عنوان خواهر ارث می برد نه به واسطه عنوان دختر عمو چون خواه از طبقه دوم و دخترعمو از طبقه سوم است و تا شخصی از طبقه دوم وجود داشته باشد وراث طبقه سوم از ارث محروم هستند.
• حالت دوم حالتی است که یکی از آن موجبات مانع ارث بری از موجب دیگری نباشد در این حالت شخص به واسطه هر دو عنوان ارث میبرد مثلاً فرض کنید شخصی با دختر خاله خود ازدواج نماید و پس از فوت وی متوفی فاقد خویشاوند نسبی در طبقه اول و دوم باشد و صرفاً دو دخترخاله داشته باشد که یکی از آن دختر خاله ها همسر وی نیز است. در چنین فرضی همسر او هم به عنوان دختر خاله ارث خواهد برد و هم به عنوان همسر متوفی.

تکلیف ترکه متوفی بدون وارث

در صورتی که شخصی فوت کند و فاقد هرگونه خویشاوند نسبی و سببی باشد در این صورت امر ترکه او با حاکم است ولی باید توجه داشت که بنابر نظر قوی‌تر حاکم مالک ترکه نمی‌شود و فقط مدیر ترکه محسوب می‌شود و باید آن را اداره کند و به عنوان مال مجهول المالک بنابر ماده ۲۸ قانون مدنی آن را به مصرف فقرا برساند.

بیشتر بخوانید: سهم الارث هایی که نمی‌دانستید (سهم الارث مادر و نامادری، فرزند خوانده و…)

فوت اشخاصی که بین آنها رابطه توارث وجود دارد

یکی دیگر از موضوعاتی که میتواند شخصی را که از ارث محروم می‌باشد مشخص کند بحث فوت اشخاصی است که بین آنها رابطه توارث وجود دارد. سوال قابل طرح این است که آیا آنها از یکدیگر ارث می برند یا خیر برای پاسخ به این سوال باید با این حالات متفاوت قائل به تفکیک بود.

• حالت اول: حالت اول زمانی است که تقدم و تاخر فوت آنها معلوم باشد در این فرضآ شخصی که فوتش پس از فوت دیگری بوده است از دیگری ارث می برد به این صورت که بخشی از اموال متوفی دیگر که به وی ارث می رسیده داخل در ترکه او شده و به وراثش می رسد. بنابراین شخصی که زودتر فوت کرده است از شخص دیگر ارث نخواهد برد.
• حالت دوم: حالت دوم فرضی است که تاریخ فوت یکی از آنها معلوم است و تاریخ فوت دیگری مجهول می باشد در چنین فرضی شخصی که تاریخ فوت او مجهول می باشد بنابر اصل تاخر حادث، از دیگری ارث خواهد برد به این نحو که بخشی از اموال متوفی دیگر که به وی ارث می رسیده داخل در ترکه شده و به وراثش می‌رسد.
• حالت سوم: حالت سوم زمانی مطرح می شود که هر دو شخص در یک زمان فوت کرده باشد که در این صورت باید گفت که هیچ یک از دیگری ارث نخواهد برد.
• حالت چهارم: حالت چهارم و آخرین حالت فرضی است که تقدم و تأخر فوت آنها مجهول می باشد که در این صورت هیچ کدام از دیگری ارث نمی برد مگر اینکه فوت هر دو به علت غرق و یا هدم یعنی زیر آوار ماندن باشد که در این صورت هر دو از یکدیگر ارث میبرند.

چه اشخاصی ارث نمی‌برند؟

همانطور که پیش از این بیان شد برای ارث بردن شخصی از شخص دیگر علاوه بر لزوم وجود موجب برای ارث باید موانع نیز مفقود باشند یعنی باید در ارث بری او مانعی وجود نداشته باشد در این قسمت موانع ارث را به صورت خلاصه بیان می داریم.

موانع ارث مواردی هستند که اگر وجود داشته باشند شخص از مورث خود ارث نخواهد برد این موارد از این قرار است:

الف)قتل: یکی از مواردی که مانع ارث تلقی می گردد قتل نامشروع مورخ است یعنی اگر یکی از ورثه مورث خود را به قتل رسانده باشد از ارث محروم خواهد بود در این خصوص باید به موارد زیر توجه داشت:

باید دانست که منظور از قتل مورد قتل عمدی مورث می باشد که اعم از قتل بالمباشره که شخص در آن به صورت مستقیم شخص دیگر را به قتل میرساند و قتل به تسبیب که در آن قتل به صورت غیرمستقیم رخ می دهد. بنابراین در صورتی که ورثه مورث خود را به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم مورد قتل عمد قرار دهد او از ارث محروم خواهد بود و این موردی است که در ماده ۸۸۰ قانون مدنی مورد اشاره قرار گرفته است. ” قتل از موانع ارث است بنابراین کسی که مورث خود را عمداً بکشد از ارث ممنوع می شود اعم از این که قتل بالمباشره باشد یا باتسبیب و منفرد نباشد یا به شرکت دیگری.

• مورد دیگری که باید به آن توجه نمود این است که قتل شبه عمدی و قتل خطای محض مانع ارث نیست ولی وارث از دیه ارث نخواهد برد.
• در صورتی که شخصی مورث خود را به صورت مشروع به قتل رسانده باشد، مثلاً به دلیل دفاع مشروع یا قتل شخص مهدورالدم مانند قتل مرتد، چنین قتلی مانند ارث بری نیست.
• نکته دیگر در خصوص قتل مورث این است که اولاد و اقوام کسانی که به دلیل قتل از ارث ممنوع می شوند از ارث محروم نیستند بنابراین فرزند کسی که پدر خود را کشته باشد در صورت نبودن وارث نزدیکتر از جد مقتول خود ارث خواهد برد. در این رابطه به ماده ۸۸۵ قانون مدنی دقت کنید ” اولاد و اقوام کسانی که به موجب ماده ۸۸۰ از ارث محروم می‌شوند محروم از ارث نمی باشند بنابراین اولاد کسی که پدر خود را کشته باشد از جد مقتول خود ارث می برد اگر وراث نزدیکتری باعث حرمان آنان نشود”

ب) کفر: از نظر فقهی کافر کسی است که مسلمان نیست خواه مذهبش الهی و مورد قبول اسلام باشد خواه مذهبی نداشته باشد و یا مذهبش مورد قبول اسلام نباشد. در حقوق کسی را کافر می دانند که به وحدانیت خداوند یا نبوت و نبی اکرم و یا به یکی از ضروریات اسلام مثل معاد اعتقاد نداشته باشد. بر اساس ماده ۸۸۱ مکرر قانون مدنی کافر از مسلمان ارث نمی برد در صورتی که وارث کافر باشد و متوفی مسلمان باشد و کافر از مسلمان ارث نخواهد برد ولی مسلمان از کافر ارث می برد. در صورتی که مسلمانی فوت کند و وراث ۶ همگی کافر باشند ارث بلاوارث تلقی شده و اداره آن در اختیار حاکم اسلامی قرار خواهد گرفت.

• در خصوص کافر، تفاوتی بین کافر کتابی مانند مسیحی و زرتشتی و کافر غیر کتابی مانند بت پرست و اهل حق نیست. هیچ یک از آنها از مسلمان ارث نخواهند برد.
• همانطور که پیش از این ذکر شد با این که کافر از مسلمان ارث نمی برد ولی مسلمان از کافر ارث خواهد برد.
• در صورتی که بین ورثه شخص کافری، شخص مسلمانی وجود داشته باشد؛ مسلمان، تمام ترکه را به ارث خواهد برد و دیگر وارثان که کافر هستند ارث نمی برند اگر چه از لحاظ طبقه و درجه مقدم بر مسلمان باشند.
• در صورتی که چند نفر از وراث شخص کافری، مسلمان باشند تمام ترکه به ایشان خواهد رسید. در این خصوص باید قواعد تقسیم ترکه رعایت گردد یعنی در صورتی که از طبقه نزدیکتر شخصی وجود داشته باشد دیگر نوبت به ارث بری طبقات دیگر نخواهد رسید.
• نکته دیگر این است که اگر بین وراث کافر که فوت نموده است، هیچ مسلمانی نباشد، در صورتی که کافر نامبرده در شمار آن دسته از ایرانیان میباشد که احوال شخصیه دینی آنها به موجب قانون اجازه رعایت احوال شخصیه ایرانیان غیر شیعه، به رسمیت شناخته شده یعنی زرتشتی، یهودی یا مسیحی باشد تقسیم ترکه مطابق با قواعد دینی او صورت خواهد گرفت ولی اگر کافر نامبرده معتقد به یکی از دین های مذکور در آن قانون نباشد مثلاً بودایی باشد، تقسیم ترکه مذکور مطابق قواعد قانون مدنی ایران صورت خواهد گرفت.

ج) لعان: یکی دیگر از موانع ارث لعان نام دارد. لعان به این معنی است که مرد به همسر خود نسبت زنا دهد ولی بر این ادعای خود دلیلی نداشته باشد. برای لعان مرد باید چهار بار خداوند را بر زنای همسر خود شاهد گیرد و زن نیز چهار بار خداوند را بر دروغ بودن ادعای همسرش شاهد گیرد به موجب لعان دو جانبه نه حکم زنا بر زن جاری می‌شود و نه حکم قذفی بر مرد جاری می گردد. بعد از لعان زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی برند هم چنین فرزندی که برای انکار نسب او لعان شده است از پدر و خویشاوندان پدری ارث نمی برد و پدر و خویشاوندان پدری هم از او ارث نخواهند برد ولی او از مادر و خویشاوندان مادری ارث می برد و مادر و خویشاوندان مادری او نیز از وی ارث می برند. در صورتی که پدر از لعان رجوع کند فرزند مجدد از وی ارث می برد ولی پدر همچنان از فرزند ارث نخواهد برد. همچنین رجوع پدر سبب نمی گردد تا فرزند از خویشاوندان پدری ارث ببرد و خویشاوندان پدری نیز به واسطه رجوع پدر از فرزند ارث نخواهند برد.

د) نسب نامشروع: یکی دیگر از مواردی که به موجب آن شخص محروم از ارث می باشد زنا یا نسب نامشروع است. در ماده ۱۱۶۷ قانون مدنی بیان گردیده که طفل متولد از زنا ملحق به زانی نمی شود که منظور از زانی در این ماده هم مرد زناکار میباشد و هم زن زناکار. بنابراین با این طفلی که از زنا متولد شده است با زن و مرد زناکار رابطه ارث بری ایجاد نمی گردد. یعنی نه فرزند متولد از زنا از از زن و مرد زناکار ارث خواهند برد و نه زن و مرد از فرزند ارث می برند.

برای مطالعه بیشتر و درک جامع تر و جزیی تر این موضوع می توانید به کتاب دعاوی ارث ومیراث در رویه دادگاه ها به قلم توحید زینالی از انتشارات چراغ دانش رجوع نمایید.”