فورس ماژور که واژه ای فرانسوی است به معنای نیرو و قدرت زیاد و برتر است و در زبان عربی و فارسی که از آن به قوه قهریه یا قوه قاهره یاد می شود به معنای قدرتی خارج از اراده می باشد. به عبارتی قوه قاهره حالتی است که اتفاقی میفتد که خارج از اراده انسان می باشد و انسان در وقوع آن نقشی ندارد مانند سیل، زلزله، برف و بوران، سکته و…
به طور خلاصه به معنای رویداد و حالتی غیر قابل پیش بینی و غیر قابل اجتناب است که باعث می شود فرد نتواند تعهد خود را انجام دهد.
قوه قاهره در زمانی مطرح می شود که متعهد در یک قرارداد که مکلف است تعهدی را ایفا کند به دلیل اتفاق قوه قاهره نتواند تعهد خود را ایفا کند. در صورتی که عدم انجام تعهد یا مسئولیت به دلیل رخ دادن فورس ماژور باشد.
فرد مسئولیتی نخواهد داشت اما اگر فورس ماژوری وجود نداشته باشد و باز هم تعهد خود را انجام ندهد مسئول جبران خسارت خواهد بود.
شرایط فورس ماژور یا قوه قاهره
همانطور که گفته شد اگر فرد، ثابت کند که علت عدم انجام تعهد وی به دلیل فورس ماژور بوده است؛ یعنی مثلا به دلیل اتفاق افتادن امری غیر قابل پیش بینی مثل زلزله بوده است حق مطالبه خسارت ناشی از عدم انجام تعهد برای طرف مقابل از بین می رود.
قوه قاهره تنها در ایفای تعهد مطرح نمی شود بله در موردی مثل رسیدن به جلسه دادرسی دادگاه نیز بحث می شود.
لذا برای استناد به قوه قاهره لازم است شرایط آن شناخته شود زیرا هر حادثه ای قوه قاهره به شمار نمی رود.
پس شرایط قوه قاهره عبارت اند از:
- حادثه خارجی باشد؛ یعنی این که خارج از اراده متعهد باشد. برای مثال: اگر شخصی به دلیل ترافیک، مدعی باشد برای نرسیدن به جلسه رسیدگی دادگاه، دچار قوه قاهره شده؛ عذر وی قبول نمی شود زیرا وی می تواند با وسیله ای دیگر هم که شده به امر مزبور برسد.
- غیر قابل اجتناب باشد و نتوان به صورت اختیاری آن را دفع کرد. در مواردی ممکن است ایفای تعهد دشوار باشد مثل آمدن برف اما تا زمانی که قابل دفع باشد قوه قاهره به حساب نمی آید برای مثال اگر همین برف به صورت بی سابقه بارش داشته باشد و باعث راه بندان زیاد شود تحت شرایطی قوه قاهره به حساب می آید.
- غیر قابل پیش بینی و ناگهانی باشد. در مورد این شرط باید گفت حتی اگر امری خارج از اراده انسان باشد؛ اما قابل پیش بینی هم باشد قوه قاهره به حساب نمی آید برای مثال وقتی فرد از اخبار آب و هوا، می داند فلان روز برف و بوران سنگینی است دیگر نمی تواند به عنوان قوه قاهره به آن استناد کند.
موارد بالا که شرایط تحقق فورس ماژور می باشد باید توسط متعهد ثابت شود و اگر نتواند ثابت کند محکوم به پرداخت خسارت مربوطه خواهد شد.
تاثیرات قوه قاهره
قوه قاهره به جز در مسئولیت قراردادی و جلسه دادرسی در مورد دیگری که در آن مورد بحث قرار می گیرد و کاربرد دارد در تلف موضوع قرارداد است.
برای مثال اگر در قرارداد خرید و فروشی که بسته شده است فروشنده هنوز کالا یا مال را تحویل خریدار نداده است و آن مال مثل ماشین در اثر حادثه ای تلف شود و از بین رود؛ عقد هم باطل می شود و دیگر فروشنده حقی بر پولی که گرفته ندارد و اگر قرار شده باشد که بعدا مبلغ را بگیرد دیگر مستحق آن نخواهد بود؛ زیرا ماشینی را که معامله کرده و قرار بوده چند روز بعد تحویل دهد در اثر قوه قاهره از بین رفته است.
مورد دیگر درباره عقود امانی است که فرد طرف معامله، امین مالک به حساب می آید مثل عاریه با اجاره و…
برای مثال اگر مستاجر مالی را چه ملک چه ماشین با دوچرخه اجاره کرده باشد بدون آنکه تقصیری مرتکب شده باشد در اثر قوه قاهره مثل زلزله یا سیل از بین برود مسئولیتی بابت آنچه از دست رفته متوجه وی نخواهد بود.
تاثیر قوه قاهره بر وجه التزام
وجه التزام نهادی است که طبق آن طرفین در قراردادی که دارند پیش بینی و شرط می کنند در صورتی که یکی از طرفین در انجام تعهد خود تاخیر کند یا اصلا تعهد خود را اجرا نکند؛ به میزان فلان مبلغ باید به طرف دیگر بپردازد.
برای مثال در قرارداد فروش خانه ای شرط شده که به ازای هر روز تاخیر در سند رسمی زدن ملک، فرد ۵۰۰ هزار تومان جریمه بپردازد، حال مسئله این است که اگر متعهد به دلیل قوه قاهره مثل بیماری نتواند سر موقع تعهد را انجام دهد آیا برای این روز هایی که تاخیر کرده است به دلیل قوه قاهره وجه التزام قابل مطالبه است یا خیر؟
در اینجا باید گفت به دلیل آنکه تاخیر مزبور ناشی از حادثه غیره منتظره بوده و متعهد یعنی فروشنده اراده ای نداشته لذا وجه التزام مزبور در مدت بیماری قابل مطالبه نیست.
نتیجه گیری
قوه قاهره یا فورس ماژور حادثه ای غیر قابل پیش بینی و غیر قابل اجتناب است که در قانون آثار مختلفی دارد که مهم ترین آن مطالبه خسارت ناشی از عدم انجام تعهد یا تاخیر در انجام تعهد است.
در صورتی که فرد اثبات کند عدم یا تاخیر در انجام تعهدش ناشی از قوه قاهره بوده است؛ از پرداخت خسارت معاف خواهد بود.
همچنین امر مورد بحث در بسیاری از عقود و جلسه رسیدگی دادگاه نیز می تواند محل بحث قوه قاهره باشد.
در باب وجه التزام هم باید گفت که در صورت قوه قاهره فرد از پرداخت وجه التزام معاف است اما در یک رای از دادگاه نخستین یا تایید دادگاه تجدید نظر خلاف این امر پیش بینی شده است که این رای به غلط صادر شده و مقاله ای هم در همین باب در نقد آن نوشته شده است.
سوالات متداول
حادثه ای غیر قابل پیش بینی و غیر قابل اجتناب است که خارج از اراده فرد واقع می شود.
۱. خارج از اراده بودن.
۲. غیر قابل دفع بودن.
۳. غیر قابل پیش بینی بودن.
خیر؛ به علت اینکه رابطه سببیت وجود ندارد این وجه التزام قابل مطالبه نیست.