اضطرار در معنای عرفی و لغوی به معنای ناگزیر بودن، درماندگی، عجز و ناچار شدن است.
واژه اضطرار از “ضرر” گرفته مشتق شده و در معنای حقوقی از معنای لغوی دود نیفتاده و در حقوق، اضطرار ناگزیری از انتخاب میان دو امر است.
به عبارتی رساتر اضطرار را تخییر بین الامرین می نامند. یعنی اختیار بین دو امر. هم در قانون مدنی و هم قانون مجازات از این اصطلاح سخن به میان می آید. در قانون مدنی فرد به اضطرار معامله می کند و ممکن است از این معامله ضرر کند. و در قانون مجازات فرد در اثر اضطرار مرتکب جرم می شود.
یعنی بین دو راهی گیر کرده که یک راه آن ارتکاب جرم است و یک راه آن ضرر و زیان موجود است.
در اسلام ارتکاب گناه، حرام است اما در صورتی که فرد در اضطرار باشد این امر عمل فرد را مباح می کند و در مواردی هم واجب می سازد.
قاعده اضطرار به چه معناست؟
یکی از قواعد شناخته شده فقهی قاعده اضطرار است. اضطرار حالتی است که شخص در اثر ناچاری بین دو ضرر، دست به انجام عملی میزند که ضرر کمتری دارد.
برای مثال شخصی برای درمان فرزندش توانایی مالی ندارد و هرچه زود تر نیازمند مبلغ زیادی پول است؛ ماشینش که ۲۰۰ میلیون است را برای اینکه نیاز فوری دارد به ۱۵۰ میلیون می فروشد.
این پدر ضرر ماشین را ترجیح داده به ضرری که ممکن است به سلامتی فرزندش وارد شود.
فقها و اصولیون تعاریفی مختلف اما مشابه ارائه داده اند.
مقدس اردبیلی معتقد است که:
الاضطرار ما لم یکن الصبر علبه مثل الجوع؛ اضرار آن است که صبر بر آن ممکن نباشد مثل گرسنگی.
علامه حلی هم معتقد است که:
المضطر هو من یخاف التلف علی نفسه؛ مضطر کسی است که از تلف خودش بترسد.
اضطرار با اکراه متفاوت است.
زیرا اکراه جنبه بیرونی دارد اما اضطرار جنبه درونی یک فرد است.
حالت اضطرار
حالت اضطرار در قانون مجازات حالتی است که فرد دچار چنان وضعی است که برای جلوگیری از ضرر بیشتر دست به ارتکاب جرم میزند یا در مورد قانون مدنی حالتی است که فرد برای جلوگیری از ضرر بیشتر حاضر است معامله ای که در آن ضرر می کند را منعقد کند.
و حتی ممکن هم هست در این معامله ضرر نکند و فقط در اثر اضطرار اجبار درونی وی را وادار به انعقاد عمل حقوقی کند.
از مصادیق دیگر اضطرار سقط جنین برای نجات مادر است.
یا برای رفع گرسنگی شدید فرد نانی از نانوایی یا میوه ای یا چیز دیگری برای رفع گرسنگی بر باید.
مثال دیگر که قابل اشاره می باشد این است که در اثر آتش سوزی که در خانه شده فردی برای نجات یکی از اهالی خانه پنجره یا در را بشکند.
در اینجا تخریب در و پنجره در حالت عادی جرم است و مسئولیت دارد؛ اما چون اینجا جان شخص ارزش بیشتری دارد و تخریب برای این حالت اضطراری بوده مسئولیتی نخواهد داشت.
اضطرار در قانون مجازات
همانطور. که اشاره کردیم در قانون گاها مجوز داده می دهد به فرد اگر در اوضاع و احوالی بود که چاره ای جز ارتکاب جرم نداشت؛ آن فعل را انجام دهد اگرچه انجام آن فعل در وضعیت عادی جرم و مجازات خواهد داشت.
بنابراین حالت اضطرار گفته شده فعل یا ترک فعل را که جرم است وصف جرم بودن را از آن فعل پاک می کند و دیگر جرم به حساب نمی آید.
اما تنها در حالت و اوضاع و احوال اضطرار نیست که وصف جرم بودن پاک می شود بلکه موارد وجود دارند در قانون مجازات تحت عنوان عوامل موجهه جرم یعنی به زبان ساده عواملی که با وجود آن ارتکاب جرم موجه و توجیه شده به حساب می آید مثل ضرورت و اضطرار، دفاع مشروع و…
شرایط اضطرار در قانون مجازات
برای آنکه اضطرار در یک حالت صادق باشد باید شرایطی وجود داشته باشد:
- وجود خطر شدید.
- ضرورت ارتکاب جرم.
- تناسب خطر با جرم ارتکابی.
- عدم ایجاد عمدی خطر مزبور توسط مرتکب.
در اینجا مسئولیت کیفری و جزایی زائل می شود اما مسئولیت مدنی پابرجا خواهد ماند.
ماده ۱۵۲ قانون مجازات اسلامی:
هرکس هنگام بروز خطر شدید فعلی یا قَریب الوقوع از قبیل آتش سوزی، سیل، طوفان، زلزله یا بیماری به منظور حفظ نفس یا مال خود یا دیگری مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب می شود قابل مجازات نیست مشروط بر اینکه خطر را عمداً ایجاد نکند و رفتار ارتکابی با خطر موجود متناسب و برای دفع آن ضرورت داشته باشد.
در تبصره این ماده اما گفته شده کسانی که بر حسب وظیفه یا قانون مکلف به مقابله با خطر هستند؛ نمی توانند به حالت اضطرار استناد کرده و از انجام وظایف امتناع کند.
برای مثال فرد آتش نشان نمیتواند از خاموش کردن آتش خودداری کند به این دلیل که ممکن است آسیب جانی به وی برسد.
در بخش تعزیرات هم در ماده ۵۹۲ آمده است که اگر رشوه دهنده یا راشی مضطر و ناچار به این کار باشد از مجازات معاف است.
همچنین در تبصره ۲ ماده ۵۹۵ ربا دهنده مضطر را از مجازات معاف می داند.
اضطرار در قانون مدنی
در قانون مدنی از اضطرار در مقابل اکراه آمده است و در حالی که عقد اکراهی غیر نافذ و دارای اعتبار کامل نیست؛ عقد اضطراری صحیح است و در آن اشکالی یافت نمی شود.
زیرا بر خلاف اکراه که کسی از بیرون وی را مجبور می کند در اضطرار شخص به خاطر وضعیت و تنگنای مالی که در آن قرار دارد مجبور به معامله می شود و برای مثال خانه یا ماشین خود را می فروشد.
و اگر دقت کنیم بسیاری از معاملات ما اضطراری است و اگر قرار باشد قانون چنین عقدی را صحیح نداند به ضرر افراد جامعه خواهد بود.
عقد اضطراری در حالی صحیح است که از آن سوءاستفاده نشود و طرف معامله با سوءنیت با آن برخورد نکند در غیر این صورت چنین عقدی هم غیر نافذ خواهد بود.
ماده ۲۰۶ قانون مدنی بدون بیان تعریف حکم آن را بیان کرده است:
اگر كسی در نتيجه اضطرار، اقدام به معامله كند، مكّره محسوب نشده و معامله اضطراری معتبر خواهد بود.
نتیجه گیری
اضطرار از قواعد فقهی شناخته شده است که کاربرد بیشتر آن در قانون مجازات می باشد. در اضطرار فرد بین دو ضرر گرفتار شده و دست به عملی میزند که ضرر کمتری دارد برای ضرر بیشتر ندیدن.
برای مثال فرد برای نجات یک بچه در ماشین شیشه های آن را خرد می کند تا بچه را نجات دهد. در حالی که تخریب هم ضرر است و هم جرم اما در مقابل نجات انسان ارزش بسیار کمتری دارد.
حال چون در شرایط اضطرار بوده وصف جرم بودن آن زایل می شود و ممکن است تحت شرایطی مسئولیت مدنی داشته باشد.
اما قابل مجازات نیست.
شرایطی که برای تحقق اضطرار لازم است را در بالا مختصرا اشاره کردیم.
عنوان مزبور در قانون مدنی برای معاملات هم به کار رفته است که چنین معامله ای به خاطر دلایلی که گفتیم صحیح شناخته می شود.
سوالات متداول
اضطرار حالتی است که شخص در آن باید بین دو راهی موجود یک راه را انتخاب کند یا تن به ضرر بیشتر بدهد یا که ضرر کمتر را انتخاب کند حال این ضرر کمتر ممکن است ارتکاب جرم باشد یا که معامله باشد.
عمل حقوقی عقد در اثر اضطرار طبق قانون مدنی صحیح است بر خلاف اکراه اما اگر از آن سوءاستفاده شود غیر نافد خواهد بود.
در قانون مجازات اضطرار وصف جرم را زایل می کند یعنی عمل ارتکابی دیگر جرم نخواهد بود. اما مسئولیت مدنی باقی خواهد بود.