در ابتدا به این موضوع می پردازیم که جرم چیست؟ در جامعه هر رفتاری که انجام دادن آن و یا ترک آن که در قانون، برای آن مجازات تعیین شده باشد در کل جرم محسوب می گردد. مجازات به معنی سزای عملی است که در مقابل کاری که غیر قانونی می باشد انجام می شود.
در علم حقوق مجازات را اینگونه معنی میکنند که عکس العمل جامعه نسبت به عمل مجرمانه ای که انجام شده است و علاوه بر اینکه به قربانی آسیب می زند باعث برهم زدن اجتماع و خدشه‌دار کردن جامعه می گردد. به همین دلیل هدف مجازات هم همین می باشد که کسی بداند اگر قرار است کار مجرمانه انجام دهد و جان و مال دیگران را به خطر بیندازد برای عمل انجام شده آن، قانونگذار مجازات در نظر گرفته است.
انواع مجازات در قانون
به طور کل مجازات به سه دسته تقسیم می گردد:
- مجازات های اصلی
- مجازات های تکمیلی
- مجازاتهای تبعی
مجازات اصلی در قانون مجازات اسلامی چیست؟
تعریف مجازات های اصلی: به آن دسته از جرم هایی که در قانون به طور مستقیم برای آنها مجازات در نظر گرفته شده است؛ مجازات های اصلی گفته می شوند و مجازات هایی که قانون برای هر جرم چندین مجازات در نظر گرفته است و فقط با حکم قطعی دادگاه میباشد، که خود به چهار دسته تقسیم می گردد:
قصاص، حدود، دیه و تعزیر
قصاص: در قانون جزا قصاص را اینگونه تعریف کرده اند که قصاص، مجازات اصلی جنایات عمدی بر نفس، اعضاء و منافع است. به زبان ساده تر می توان اینگونه بیان کرد که قصاص کیفری می باشد که جنایتکار به آن محکوم شده است و باید مطابق و برابر با جنایتی باشد که او انجام داده است.
دیه: بر اساس ماده ۴۴۵ در قانون مجازات اسلامی دیه اعم از مقدر و غیر مقدر، مالی است که در شرع مقدس برای ایراد جنایت غیرعمدی بر نفس، اعضاء و منافع و یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد به موجب قانون مقرر می شود.
دیه به دو صورت میباشد:
- اول در جرایمی که به صورت عمدی انجام شده است و بنا به دلایلی قصاص صورت نمی گیرد به طور مثال می توان گفت زمانی که یک قتل صورت میگیرد و خانواده مقتول به جای قصاص از خانواده قاتل دیه تقاضا میکنند.
- دوم در جرایمی میباشد که به صورت غیر عمدی است و در این صورت مجرم با پرداخت دیه مجازات می گردد.
دیه انواع متفاوتی دارد: دیه قتل، دیه اعضای بدن، دیه منافع اعضا و دیه جراحات
حد: بر اساس ماده ۱۳ قانون مجازات اسلامی در قانون برای مجازاتی که میزان و نوع آن و کیفیت آن در شرع مشخص شده باشد حد گویند. مجازات هایی که برای حد تعیین گردد از قبیل: قتل، تازیانه، قطع عضو و نفی بلد است.
پس بنابراین می توان اینگونه بیان کرد که حد، کیفرهایی هستند که مقدار آنها تعیین شده است و بیشتر بدنی می باشند و تصمیمات و اختیارات قاضی در آن دخیل نمی باشد.
تعزیرات: به مجازات ها و تنبیه هایی که مقدار آن کمتر از حد می باشد تعزیر می گویند. و اینگونه می‌توان گفت که تعزیر مقدار مجازاتی می باشد که اندازه و حدود آن در قانون و شرع تعیین نشده است و اندازه آن بستگی به اختیارات و نظر قاضی دارد همانند جزای نقدی، حبس و شلاق. میزانی که در تعزیرات برای شلاق در نظر میگیرند باید از میزانی که در حد است کمتر باشد.
مجازات تکمیلی و تبعی
مجازات های تکمیلی: مجازات هایی را که نمی‌توان به تنهایی اجرا کرد بلکه باید به مجازات های اصلی اضافه گردد. بر اساس ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی دادگاه می تواند کسی را که به علت ارتکاب جرم عمدی به تعزیر یا مجازات بازدارنده محکوم کرده است به عنوان تتمیم حکم تعزیری یا بازدارنده مدتی از حقوق اجتماعی محروم و نیز از اقامت در نقطه یا نقاط معین ممنوع یا به اقامت در محل معین مجبور نماید. مجازاتهای تکمیلی مانند مجازات های اصلی تابع اصل قانونی بودن مجازات ها است.
مجازات هایی که به عنوان مجازات تکمیلی در قانون برای مجرم در نظر میگیرند شامل موارد زیر می باشد:
- اقامت اجباری در محل معین
- منع از اقامت در محل یا محل های معین
- منع از اشتغال به شغل، حرفه یا کار معین
- انفصال از خدمات دولتی و عمومی
- منع از رانندگی با وسایل نقلیه موتوری و یا تصدی وسایل موتوری
- منع از داشتن دسته چک و یا اصدار اسناد تجارتی
- منع از حمل سلاح
- منع از خروج اتباع ایران از کشور
- اخراج بیگانگان از کشور
- الزام به خدمات عمومی
- منع از عضویت در احزاب، گروه ها و دستجات سیاسی یا اجتماعی
- توقیف وسایل ارتکاب جرم یا رسانه یا موسسه دخیل در ارتکاب جرم
- الزام به یادگیری حرفه، شغل یا کار معین
- الزام به تحصیل
- انتشار حکم محکومیت قطعی
مجازاتهای تبعی: یک سری از مجازاتهای هستند که بر مجازات اصلی متهم به صورت پیش فرض قرار می گیرند؛ یعنی این مجازات‌ها شخص را از حقوق اجتماعی خود محروم میکند. و نیازی به اجازه حکم قاضی نمی باشد بلکه این مجازات‌ها با توجه به مجازاتی که قانون به مجرم داده است به تبع آن یکسری ممنوعیت هایی خود به خود برای آن ایجاد می شود.
مدت زمانی که برای مجازات های تبعی محاسبه میکنند بستگی به مجازات اصلی مجرم دارد. ولی بیشترین مجازات تبعی که محرومیت از حقوق اجتماعی بود به مدت ۷ سال طول کشید.
بر اساس ماده ۲۵ قانون مجازات اسلامی، «محکومیت قطعی کیفری در جرائم عمدی، پس از اجرای حکم یا شمول مرور زمان، در مدت زمان مقرر در این ماده محکوم را از حقوق اجتماعی به عنوان مجازات تبعی محروم میکند:
- هفت سال در محکومیت به مجازاتهای سالب حیات و حبس ابد از تاریخ توقف اجرای حکم اصلی
- سه سال در محکومیت به قطع عضو، قصاص عضو در صورتی که دیه جنایت وارد شده بیش از نصف دیه مجنیٌ‌علیه باشد، نفی بلد و حبس تا درجه چهار
- دو سال در محکومیت به شلاق حدی، قصاص عضو در صورتی که دیه جنایت وارد شده نصف دیه مجنیٌ‌علیه یا کمتر از آن باشد و حبس درجه پنج»
به طور کلی می‌توان گفت که مجازاتهای تبعی در موارد زیر اتفاق می افتد:
- مجازات تبعی برای جرایمی که عمدی باشند
- مجازات تبعی برای جرایمی که عمدی میباشد و حکمی که برای آنها بریده اند که همان حکم کیفری است قطعی باشد.
- مجازاتهای تبعی بعد از اجرای حکم می‌تواند قابل اجرا باشند
سوال های مبحث مجازات های اصلی
برای مجازات های تکمیلی حکم دادگاه شرط می باشد. و بدون حکم دادگاه تحقق پیدا نمی‌کند اما مجازاتهای تبعی بر اساس مجازات های اصلی می باشد که با توجه به مجازات اصلی به تبع آن محدودیت‌هایی برای مجرم ایجاد می شود.
به هیچ وجه. تنها یک سری جرایم هستند که با تایید قاضی جایگزین حبس می شوند آن هم بسته به نوع جرم دارد.
سنی که برای مسئولیت کیفری در نظر گرفته شده است ۱۸ سال می باشد و گذشت کردن شاکی از شکایت خود باعث نمیشود که پسر مجازات نشود و پرونده متوقف گردد زیرا سرقت از جرایم غیر قابل بخشش می باشد و بخشیدن شاکی فقط باعث تخفیف مجازات او می گردد.