رسیدگی در دادگاه اطفال و نوجوانان

قوه قانون گذاری در هر حال به این نتیجه خواهد رسید که نحوه محاکمه افراد کم سن و کودک که انجام جرم توسط آنان با بقیه افراد تفاوت بسیار اساسی دارد متفاوت باشد.

چه بسا نوجوانی که مرتکب جرمی می شود؛ در صورتی که مجازات همان افراد عادی بزرگ سال در مورد ایشان جاری شود و به سان آنان محاکمه شوند احتمال زیاد می رود که اصلاح این نوجوان و برگشت وی به جامعه کم بشود لذا قانون گذار به جای مجازات، اقدامات تربیتی را در این افراد به کار می برد و نحوه محکمه آنان را نیز تغییر می دهد و اولا با جداسازی آن، امتیازات بیشتری در محاکمه نوجوانان قائل می شود.

انواع دادگاه ها

در بحث صلاحیت دادگاه ها چه دادگاه های حقوقی چه کیفری انواع دادگاه ها به دو دسته عمومی و اختصاصی تقسیم می شوند.

دادگاه عمومی، دادگاهی است که صلاحیت رسیدگی به تمام جرائم را دارد جز آنچه را که قانون استثنا کرده است.

اما دادگاه اختصاصی تنها رسیدگی کننده به همین استثنا ها می باشد به همین جهت دادگاه استثنایی نیز نامیده می شود.

به عبارتی دادگاه اختصاصی دادگاهی است که صلاحیت رسیدگی به هیچ موضوعی را ندارد جز آنکه قانون گذار به وی تکلیف کرده باشد.

برای مثال دادگاه کیفری ۱ و دادگاه کیفری ۲ دادگاه های عمومی هستند اگرچه دادگاه کیفری ۱ به جرائم شدید تر رسیدگی می کند اما دادگاه عمومی به حساب می آید.

در عوض دادگاه اطفال و نوجوانان دادگاه اختصاصی محسوب می شود و تنها به جرائم اطفال و کودکان و افراد زیر ۱۸ سال رسیدگی می کند.

در این نوشته قصد داریم اطلاعات جامعی در مورد دادگاه اطفال و نوجوانان ارائه بدهیم.

صلاحیت دادگاه اطفال و نوجوانان

همچنان که گفتیم دوران کودکی دورانی خاص و حساس است و نحوه رفتار با این افراد در ابتدای کشف جرم تا زمان محاکمه و صدور رای باید متفاوت از باقی افراد باشد به همین دلیل قانون دادگاهی اختصاصی را برای این موضوع پیش بینی کرده است.

دادگاه اطفال و نوجوانان به جرائمی رسیدگی می کند که:

1. توسط اطفال انجام گرفته باشد؛ طفل به کسی گفته می شود که  به حد بلوغ شرعی نرسیده باشد که در پسران ۱۵ سال تمام قمری و در دختران ۹ سال تمام قمری سن بلوغ به حساب می آید.
2. توسط اشخاص زیر ۱۸ سال شمسی انجام شده باشد یا همان نوجوانان، این دست افراد هم جرائم آن ها در دادگاه اطفال رسیدگی می شود.

لذا باید گفت اصولا جرائم اطفال و نوجوانان در دادگاه اطفال و نوجوانان رسیدگی می شود الا در یک استثنا و آن این است که:

اگر فردی بالغ باشد اما زیر ۱۸ سال باشد (پس به طور تقریبی می شود ۱۵ تا ۱۸ سال) و یکی از جرائمی را انجام دهد که در صلاحیت دادگاه کیفری ۱ یا دادگاه انقلاب است به جرائم این کودکان و نوجوانان در دادگاه کیفری ۱ ویژه رسیدگی به جرائم نوجوانان رسیدگی می شود.

یعنی در دادگاه کیفری ۱ رسیدگی می شود اما در شعبه ای ویژه که برای این امر اختصاص یافته است.

با این توضیح که اگر چه در دادگاه کیفری ۱ و شعبه ویژه آن رسیدگی می شود؛ اما امتیازات دادگاه اطفال در آن رعایت می شود.

حال باید ببینیم این جرائمی که در صلاحیت دادگاه کیفری یک است و یا در صلاحیت انقلاب است چه جرائمی هستند.

صلاحیت دادگاه کیفری یک

ماده ۳۰۲ درباره صلاحیت دادگاه کیفری ۱ سخن گفته:

به جرائم زیر در دادگاه کیفری یک رسیدگی می‌ شود:

• الف – جرائم موجب مجازات سلب حیات.
• ب – جرائم موجب حبس ابد.
• پ – جرائم موجب مجازات قطع عضو یا جنایات عمدی علیه تمامیت جسمانی با میزان نصف دیه کامل یا بیش از آن.
• ت – جرائم موجب مجازات تعزیری درجه سه و بالاتر.
• ث – جرائم سیاسی و مطبوعاتی.

صلاحیت دادگاه انقلاب

ماده ۳۰۳ در خصوص صلاحیت دادگاه انقلاب است.

به جرائم زیر در دادگاه انقلاب رسیدگی می‌ شود:

• الف – جرائم علیه امنیت داخلی و خارجی، محاربه و افساد فی‌الارض، بغی، تبانی و اجتماع علیه جمهوری اسلامی ایران یا اقدام مسلحانه یا احراق، تخریب و اتلاف اموال به منظور مقابله با نظام.
• ب – توهین به مقام بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران و مقام رهبری.
• پ – تمام جرائم مربوط به مواد مخدر، روان‌گردان و پیش سازهای آن و قاچاق اسلحه، مهمات و اقلام و مواد تحت کنترل.
• ت – سایر مواردی که به موجب قوانین خاص در صلاحیت این دادگاه است.

پس این موارد مواد ۳۰۲ و ۳۰۳ اگر توسط نوجوان بالغ انجام شود در دادگاه کیفری یک ویژه نوجوانان رسیدگی خواهد شد.

رسیدن نوجوان به بیشتر از ۱۸ سال در دادگاه

نکته ای که باید مد نظر قرارداد این است که مقصود  قانون گذار ۱۸ سال تمام بوده است لذا باید دقت کرد کسی که ۱۸ سال و ۱۰ ماه هم سن داشته باشد مشمول نوجوان قرار می گیرد و در این دادگاه جرم وی رسیدگی می شود.

لذا برای اینکه فرد از شمول این دادگاه خارج شود باید ۱۹ سالگی وی شروع شده باشد یعنی ۱۸ سال وی تمام شده باشد.

• حال فرض کنیم که نوجوان در زیر ۱۸ سالگی مرتکب جرمی می شود اما وقتی که رسیدگی دادگاه به جرم وی شروع می شود، سن وی از سن مزبور بیشتر می شود در اینجا تکلیف چیست؟

 باید گفت با توجه به آن که وی در سن زیر ۱۸ سالگی مرتکب جرم شده است حتی در زمان و حین رسیدگی از این سن تجاوز کند باز هم رسیدگی در همان دادگاه اطفال ادامه میابد.

حال در فرضی دیگر اگر وی در سن زیر ۱۸ سال تمام مرتکب جرم شود اما بر خلاف مورد قبل، قبل از شروع رسیدگی از سن مزبور تجاوز کند در این حالت باید گفت که رسیدگی به جرم وی حسب مورد در دادگاه کیفری صالح یک یا کیفری دو یا انقلاب رسیدگی می شود، ولی از امتیازات دادگاه اطفال بهره مند خواهد شد.

لذا این گونه می توان گفت که ملاک و معیار رسیدگی به جرائم اطفال در دادگاه اطفال و نوجوانان رسیدن یا نرسیدن سن ایشان قبل از شروع رسیدگی به ۱۸ سال تمام است.

ریاست دادگاه اطفال و نوجوانان

طبق ماده ۴۰۸: رئیس دادگستری یا رئیس کل دادگاه های شهرستان مرکز استان هر حوزه حسب مورد ریاست دادگاه های اطفال و نوجوانان را نیز برعهده دارد.

پس اگر دادگاه اطفال در شهرستان غیر مرکز استان تشکیل شود؛ ریاست آن با رئیس رئیس دادگستری خواهد بود.

و ریاست دادگاه اطفال شهرستان مرکز استان با رئیس کل دادگاه های شهرستان های مرکز استان خواهد بود.

شرایط قاضی در دادگاه اطفال و نوجوانان قضات این دادگاه باید دارای سابقه باشند و انتخاب آنان با رئیس قوه قضاییه خواهد بود.

ماده ۴۰۹: قضات دادگاه و دادسرای اطفال و نوجوانان را رئیس قوه قضاییه از بین قضاتی که حداقل پنج سال سابقه خدمت قضایی دارند و شایستگی آنان را برای این امر با رعایت سن و جهات دیگر از قبیل تاهل، گذراندن دوره آموزشی و ترجیحاً داشتن فرزند محرز بداند، انتخاب می‌ کند.

شرایط مشاور در دادگاه اطفال

ماده ۴۱۰ قانون آیین دادرسی کیفری این گونه مقرر می دارد: مشاوران دادگاه اطفال و نوجوانان از بین متخصصان علوم تربیتی، روانشناسی، جرم شناسی، مددکاری اجتماعی، دانشگاهیان و فرهنگیان آشنا به مسائل روانشناختی و تربیتی کودکان و نوجوانان اعم از شاغل و بازنشسته انتخاب می‌ شوند.

• تبصره ۱- برای انتخاب مشاوران، رئیس حوزه قضایی هر محل برای هر شعبه حداقل هشت نفر مرد و زن را که واجد شرایط مندرج در این ماده بداند به رئیس کل دادگستری استان پیشنهاد می‌ کند. رئیس کل دادگستری استان از بین آنان حداقل چهار نفر را برای مدت دو سال به این سمت منصوب می‌ نماید. انتخاب مجدد آنان بلامانع است.
• تبصره ۲ – درصورت مؤنث بودن متهم، حداقل یکی از مشاوران باید زن باشد.

این دادگاه پس از تعیین وقت رسیدگی به افراد مرتبط با طفل یا نوجوان ابلاغ می کند مانند والدین و یا سرپرست قانونی، وکیل و دادستان و شاکی البته ابلاغ به این افراد در صورتی است که سن فرد در زمان رسیدگی زیر ۱۸ سال باشد اما اگر در زمان رسیدگی از ۱۸ سال تمام تجاوز کند وقت دادرسی تنها به متهم یا وکیل او ابلاغ می شود.

رسیدگی به جرم نوجوان بدون تعیین وقت رسیدگی

در جرائمی که مجازات آن درجه ۶ و ۷ و ۸ باشد و همچنین جرائمی که مجازات آن ها حبس نیست اگر متهم‌ و وکیل وی حاضر باشند و درخواست رسیدگی کنند و موجبات رسیدگی نیز فراهم باشد؛ دادگاه بدون تعیین وقت، رسیدگی و اتخاذ تصمیم می کند.

در دادگاه اطفال چه کسانی حضور دارند؟

طبق ماده ۴۱۳ قانون آیین دادرسی کیفری: در دادگاه اطفال و نوجوانان، والدین، اولیاء یا سرپرست طفل و نوجوان، وکیل مدافع، شاکی، اشخاصی که نظر آنان در تحقیقات مقدماتی جلب شده، شهود، مطلعان و مددکار اجتماعی سازمان بهزیستی حاضر می‌ شوند.

حضور اشخاص دیگر در جلسه رسیدگی با موافقت دادگاه بلامانع است.

داشتن الزامی وکیل در دادگاه اطفال

در جرائمی که در صلاحیت دادگاه کیفری یک است که در بالا به آن در قالب ماده ۳۰۲ اشاره کردیم و یا جرائمی که مجازات آن پرداخت دیه یا ارش بیش از یک پنجم دیه کامل است و جرائم تعزیری درجه ۱ تا۶ گرفتن وکیل الزامی است و اگر ولی یا سرپرست قانونی وکیل تعیین نکند، دادگاه برای وی تعیین وکیل می کند.

تعداد قاضی رسیدگی کننده در دادگاه اطفال

قاضی در دادگاه اطفال به صورت واحد است. و به عبارتی در دادگاه اطفال وحدت قاضی حکم فرماست و یک مشاور هم حضور دارد که در رای قاضی تاثیری ندارد و صرفا جنبه مشورتی دارد.

رسیدگی به جرائم اطفال در شهری که دادگاه اطفال ندارد

تبصره ماده ۲۹۸: این گونه بیان می دارد که: در هر حوزه قضایی شهرستان یک یا چند شعبه دادگاه اطفال و نوجوانان برحسب نیاز تشکیل می‌ شود.

تا زمانی که دادگاه اطفال و نوجوانان در محلی تشکیل نشده است، به کلیه جرائم اطفال و نوجوانان به جز جرائم مشمول ماده (۳۱۵) این قانون، در شعبه دادگاه کیفری دو یا دادگاهی که وظایف آن را انجام می‌ دهد رسیدگی می‌ شود.

طبق این تبصره اگر شهری، دادگاه اطفال نداشت به جرائم آن افراد در دادگاه کیفری دو رسیدگی می شود.

اما اگر جرائمی بود که در ماده ۳۱۵ نام برده باید حتما در دادگاه کیفری ۱ ویژه اطفال و نوجوانان رسیدگی شود.

جرائم مشمول صلاحیت دادگاه کیفری یک و همچنین انقلاب در مواردی که با تعدد قاضی رسیدگی می‌ شود اگر توسط افراد بالغ زیر هجده سال تمام شمسی ارتکاب یابد؛ در دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرائم نوجوانان رسیدگی و متهم از کلیه امتیازاتی که در دادگاه اطفال و نوجوانان اعمال می‌ شود، بهره مند می‌ گردد. جرائم در صلاحیت دادگاه کیفری یک و دادگاه انقلاب را در بالا اشاره کردیم.

اما در مواردی که دادگاه انقلاب باید گفت مواردی در دادگاه انقلاب وجود دارد که به صورت تعدد قاضی رسیدگی می شود.

مجازات آن بند های الف و ب و پ و ت ماده ۳۰۲ باشد که عبارت اند از:

• الف- جرائم موجب مجازات سلب حیات.
• ب – جرائم موجب حبس ابد.
• پ – جرائم موجب مجازات قطع عضو یا جنایات عمدی علیه تمامیت جسمانی با میزان نصف دیه کامل یا بیش از آن.
• ت – جرائم موجب مجازات تعزیری درجه سه و بالاتر.

لذا در بین موارد صلاحیت دادگاه انقلاب اگر مجازات آن ها یکی از موارد بالا بود که با تعدد قاضی رسیدگی می شود و اگر توسط نوجوان انجام شود در هر حال باید در دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی شود.

ارتکاب جرم نوجوان با بزرگسال

ماده ۳۱۲ قانون آیین دادرسی کیفری بیان می دارد که اگر نوجوان یا طفل با بزرگسالی مرتکب جرم شود؛ حال چه به صورت شراکت در جرم یا معاونت در جرم، فقط به جرم اطفال و نوجوانان در دادگاه اطفال رسیدگی می شود و رسیدگی به جرم بزرگسالان در صلاحیت دادگاه صالح خود است.

زنا و لواط فرد زیر ۱۸ سال

در ماده ۳۱۲ و تبصره آن جرائمی را که تحقق آن منوط به فعل دو نفر یا چند نفر است مثل زنا و … این گونه بیان حکم می کند:

تبصره – در جرائمی که تحقق آن منوط به فعل دو یا چند نفر است، در صورتی که رسیدگی به اتهام یکی از متهمان در صلاحیت دادگاه اطفال و نوجوانان باشد، رسیدگی به اتهام کلیه متهمان در دادگاه اطفال و نوجوانان به عمل می‌ آید.

در این صورت اصول حاکم بر رسیدگی به جرائم اشخاص بالاتر از هجده سال تابع قواعد عمومی است.

نتیجه گیری

دادگاه اطفال از دادگاه های کیفری اختصاصی است و صرفا به جرائم اطفال و نوجوانان زیر ۱۸ سال تمام رسیدگی می کند.

البته در یک صورت قانون، شعبه ویژه ای برای این افراد در دادگاه کیفری یک در نظر گرفته و آن هنگامی است که نوجوان بالغ زیر ۱۸ سال تمام مرتکب یکی از جرائم مشمول صلاحیت کیفری ۱ یا دادگاه انقلاب شود در این صورت رسیدگی به جرم وی در دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرائم اطفال و نوجوانان خواهد بود.

که این موارد تفصیلا در بالا شرح داده شد.

سوالات متداول