برای انعقاد معامله و عقد یا قرارداد طرفین معامله باید شرایطی داشته باشند که از جمله مهمترین آن اراده طرفین است یعنی طرفین با رضا و اراده خود عقد را منعقد کنند.
به عبارتی خودشان بخواهند نه اینکه کسی دیگر به جای آنان تصمیم بگیرد یا اینکه کسی آنان را اکراه کند در این دو صورت اخیر اراده ای کامل وجود ندارد به عبارتی دیگر رضایت یا رضا در اینجا ناقص و معیوب می باشد.
در این فرصت به عیوب اراده و رضا در قانون مدنی اشاره خواهیم کرد.
عیوب اراده در قانون ایران
دقیق تر و درست تر این است که بگوییم اکراه از عیوب رضا محسوب می شود و اشتباه از عیوب اراده محسوب می شود.
اما این دو را معمولا در یک بحث و تحت عنوان عیوب اراده بررسی می کنند.
در تعریف علمی باید گفت که:
در اشتباه اراده آگاهانه تحقق نیافته است.
یعنی فرد بدون آگاهی معامله ای را منعقد می کند که به یکی از ارکان آن جاهل است و نسبت به آن جهل دارد.
برای مثال فرد می خواهد عقد بیع را منعقد کند در حالی که منظور طرف مقابل وی عقد هبه بوده است.
در اکراه اراده آزادانه تحقق نیافته است.
به این معنا که فرد در انتخاب و انعقاد معامله آزادی تصمیم گیری نداشته و کسی وی را اکراه و تهدید به امر مزبور کرده است.
مطابقت نداشتن اراده ها
برای اینکه یک عقد به درستی منعقد شود و آثار خود را بر جای بگذارد باید اراده های طرفین بر هم منطبق باشد به عبارت ساده تر هر چیزی که طرف مقابل می خواهد همان چیزی باشد که طرف دیگر عقد اراده کرده است.
مطابق نبودن اراده ها باعث می شود در مواردی عقد باطل باشد.
اشتباه در نوع عقد
برای مثال فردی ماهیت یک عید را مدنظر دارد و طرف مقابل ماهیت عقدی دیگر را به شکلی که الف قصد انعقاد هبه را دارد اما طرف مقابل به گمان بیع اراده اش را ابراز می کند.
در اینجا به علت عدم مطابقت اراده ها عقد باطل می باشد.
اشتباه در ماهیت موضوع عقد
در مورد دیگر اگر هر یک از طرفین معامله مال یا عملی را مد نظر داشته باشد در حالی که طرف مقابل مال یا عملی دیگر را مد نظر دارد.
برای مثال شخصی چند قطعه زمین در یک مکان معین دارد و الف می خواهد قطعه زمین شماره ۱ را بفروشد اما طرف مقابل با این قصد که زمین شماره ۲ مورد معامله است قبول می کند در اینجا عقد باطل است به دلیل اینکه اراده ها با هم مطابق ندارند.
در موارد دیگر مثل اشتباه در وصف اساسی موضوع معامله که این اشتباه هم باعث بطلان عقد می شود.
برای مثال فرد انگشتری را می خرد به این عنوان که طلا باشد اما بعد معلوم می شود که انگشتر مزبور بدلی بوده در اینجا عقد باطل است.
اشتباه در شخصیت طرفین در موردی که شخصیت فرد علت اصلی و عمده عقد است نیز سبب بطلان عقد است در عقود رایگان و مبتنی بر احسان و نکاح شخصیت علت اصلی عقد است و اگر اشتباهی رخ دهد عقد باطل است.
برای مثال در خانواده ای دخترانی دوقلو وجود دارد و پسر با مشاهده قبلی یکی از این دو به خواستگاری ایشان می رود اما خانواده دختر آن یکی را حاضر می کند در نهایت پسر با اشتباه به سر می برد و با وی ازدواج می کند که اینجا عقد باطل هست.
اشتباه در میزان مانند اینکه فردی به واسطه اشتباه اقدامی انجام دهد برای مثال وارث با این تصور که موصی به از ثلث ترکه کمتر است آن را به نام موصی له سند بزند اما بعد معلوم شود در محاسبات خود اشتباه کرده است و از آن میزان بیشتر است پس چون در اشتباه بوده عمل وی باطل است.
اشتباه اما در مواردی باعث ایجاد حق فسخ می شود و در موارد دیگر هیچ تاثیری در عقد ندارد.
برای مثال اشتباه در قیمت یا ارزش مورد معامله ایجاد خیار غبن می کند.
در مقابل اشتباه در انگیزه فرد در معامله بی تاثیر است.
اکراه
اکراه حالت دیگری است که عیب در اراده ایجاد می کند و باعث می شود فرد نتواند آزادانه در انعقاد عقد تصمیم بگیرد. زیرا انعقاد عقد در اثر فشار و تهدید بیرونی شخصی دیگر واقع شده است.
در اکراه باید دو قسمت را در نظر گرفت گاهی اکراه جنبه اجبار به خود می گیرد و شخص اصلا قصدش برای انعقاد عقد از بین می رود در اینجا عقد باطل است.
برای مثال الف با اسلحه ب را مجبور به امضای سند نوشته شده می کند اینجا عقد باطل است.
اما در موردی اکراه معنوی است و به این شدت نمی باشد و رضایت طرف را مخدوش می کند.
برای مثال الف ب را تهدید می کند که اگر خانه اش را به فلان قیمت نفروشد به خانواده وی آسیب می رساند در این جا عقد غیر نافذ است و با تنفیذ یا رد ب تکلیف عقد مشخص می شود.
شرایط تحقق اکراه
برای آنکه اکراه محقق شود لازم است شرایطی فراهم شود:
- فشار و تهدیدی صورت بگیرد و باعث ایجاد ترس درون فرد شود لذا صرف ترس بدون اینکه تهدیدی صورت بگیرد باعث اکراه نمی شود.
- فرقی ندارد که اکراه از ناحیه خود طرف معامله واقع شود یا از طرف شخص ثالث.
- تهدید ممکن است نسبت خود فرد با نسبت به نزدیکان وی واقع شود.
- تهدید ممکن است نسبت به مال ، جان ،آبرو شخص یا نزدیکان وی واقع شود
- نکته ی مهمتر. این که اکراه باید نامشروع باشد و اکراه مشروع از نظر قانونی اشکالی ندارد.
تکلیف عقد اکراهی
عقد اکراهی غیر نافذ است به این معنا که اثری نخواهد داشت تا زمانی که مالک آن را اجازه نکند و از زمانی که اجازه کند عقد صحیح می شود و به نظر مشهور اثر عقد از زمان عقد می باشد نه از زمان تنفیذ.
حال اگر فرد قبل از اینکه اجازه یا رد کند بمیرد این امر به ورثه می رسد و این ورثه هستند که باید یا تنفیذ یا رد کنند.
و هر کدام که خواستند رد می کنند و آنانی که قصد تنفیذ داشته باشند همین کار را انجام می دهند.
نمونه دادخواست بطلان معامله اکراهی
خواهان: مشخصات خریدار
خوانده: مشخصات فروشنده
وکیل: مشخصات وکیل در صورت وجود
تعیین خواسته و بهای آن: تقاضای صدور حکم مبنی بر محکومیت خوانده بر ابطال معامله و مبایعه نامه مورخ … مقوم بر … ریال بانضمام کلیه خسارات دادرسی (هزینه دادرسی، حق‌الوکاله وکیل و …)
دلایل و منضمات دادخواست:
فتوکپی مصدق مبایعه نامه شماره … مورخ …
کلاسه پرونده … در شعبه … دادگاه …
استشهادیه
بیشتر بخوانید: قواعد کلی حاکم بر اضطرار در معامله
ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی …
با سلام و عرض ادب
احتراما اینجانب … به استحضار می رساند که بنده در تاریخ … اقدام به خرید یک دستگاه آپارتمان واقع در … دارای پلاک ثبتی … نموده ام و مالک شش دانگ ملک مذکور می باشم و در زمانی که در راه بازگشت به منزل خود بوده ام، توسط خوانده و چند نفر دیگر، ربوده شده و نامبردگان به زور و تهدید بنده را مجبور به امضای مبایعه نامه ای نمودند که بر مبنای آن بنده ملک مذکور را فروخته ام.
خوشبختانه با شکایت خانواده اینجانب، متهمین دستگیر و مطابق با رای صادره در شعبه … دادگاه عمومی جزایی … به سزای اعمال خود رسیده اند.
فلذا مطابق با توضیحات داده شده تقاضای رسیدگی و صدور رای مطابق با خواسته تقدیمی و مستندا به ماده ٢٠٣ قانون مدنی و مواد ١٩٨ و ۵١٩ قانون آیین دادرسی مدنی، مورد استدعاست.
نتیجه گیری
برای انعقاد عقد هم رضا و هم قصد لازم است نان دیگر قصد همان اراده است اما در حالاتی ممکن است که اراده یا قصد و رضا کامل نباشد و مخدوش بشود مثل اشتباه یا اکراه که در این موارد چون اراده یک طرف در عقد کامل نیست لذا عقد هم اثر ندارد در باره اشتباه به مواردی در بالا اشاره کردیم.
اکراه و شرایط آن را نیز تشریح کردیم.
همچنین اگر فرد اکراه شده در اثر اتفاقی فوت شود و هنوز در باب معامله تصمیم نگرفته باشد این حق تنفیذ یا رد به وراث منتقل می شود.
سوالات متداول
در اشتباه اراده آگاهانه تحقق نیافته در اکراه اراده آزادانه تحقق نمی یابد.
در صورت جمع شرایط عقد مزبور اکراهی خواهد بود آثاری خود را بر جای نخواهد گذاشت مگر آن که توسط مالک تنفیذ شود.
گاهی اشتباه در عقد باعث بطلان عقد می شود اما گاهی این اشتباه ایجاد حق فسخ و گاهی هم هیچ تاثیری در عقد نخواهد داشت.