تفاوت عقد ودیعه و عاریه + مقایسه عقد ودیعه و عاریه

قانون مدنی عقود و قراردادهای معینی را شناسایی و شرایط تشکیل، ارکان و آثار هر یک را نیز مشخص کرده است.

برخی از این عقود در جهت انتقال مالکیت اموال مثل عقد بیع و برخی در جهت انتقال مالکیت منافع یک مال اعم از منقول یا غیرمنقول مثل عقد اجاره می باشد.

و برخی از عقود معین در قانون مدنی صرفاً اجازه بهره مندی و استفاده را به طرف دیگر قرارداد یا عقد می دهد مثل عقد عاریه یا حبس (منافع) مطلق و ممکن است به موجب عقدی یکی از طرفین خود را متعهد به نگهداری از اموال طرف دیگر کند بدون اینکه حق یا اجازه استفاده و بهره مندی از آن مال را داشته باشند که عنصر امانی بودن مال و ید طرف عقد به مراتب از سایر عقود پررنگ تر است که می توان عقد ودیعه را نام برد.

تمامی عقود ذکر شده در قانون مدنی از شرایط و الزامات قراردادی تبعیت می کنند اما جدای از الزامات عام قراردادها، عقود و قراردادها شرایط و ویژگی های مختص به خود را نیز دارند و حتی طرفین یک قرارداد ممکن است در توافق ظاهری خود عقد ودیعه منعقد کنند اما در باطن و عمل و شرایط و توافقات فی مابین متوجه خواهیم شد که قصد طرفین عاریه بوده است و بر مبنای قاعده کلی ” الفاظ عقود محمول است بر معانیه عرفیه” می توان عقد عاریه را از توافق طرفین یک عقد ودیعه استنباط کرد.

پس عنوان یک قرارداد یا عقد تعیین کننده شرایط و کیفیات آن نیست بلکه مندرجات و مفاد و همچنین قصد طرفین آن قرارداد تعیین کننده عنوان آن عقد یا قرارداد می باشد.

در این نوشتار تلاش می شود دو مورد از عقود معین قانونی مدنی یعنی عقد ودیعه و عاریه با توجه به مشابهت ها و نقاط اشتراک مورد بررسی قرار گیرد.

تا طرفین این دو عقد بدانند که هدف از انعقاد عقد ودیعه یا عاریه چیست، چه شرایط و اوصافی دارند و اینکه چه مسئولیت های متوجه متعهدین این دو عقد است.

الف- عقد ودیعه و تعریف درست و قانونی آن

در تعریف نص محور قانون مدنی از عقد ودیعه آمده است که ” عقدی است که به موجب آن یک نفر (مودع) مال خود را به دیگری (مستودع) می سپارد برای آنکه آن را مجاناً نگه دارد”.

تعریفی قانونی از صراحت و فهم ساده ای برخوردار است و با نگاه نخست متوجه می شویم که عقد ودیعه در واقع نوعی امانت سپاری اموال به دیگری است بدون اینکه شخص امین مستحق وجه یا مالی باشد.

که مثال آن را می توان کفشداران مساجد یا مکان های مقدس نام برد که در مقابل امانت پذیری کفش شما، یک شماره به شما می دهند تا وقتی که شما برگشتید با ارائه آن شماره، کفشتان را بدون اینکه اجرتی از بابت نگهداری از کفش بپردازید، پس بگیرید.

در واقع امانت عنصر سازنده عقد ودیعه است برعکس سایر عقود که امانت یا امین بودن منتفع یا طرف قرارداد بعنوان یکی از آثار فرعی آن عقود در نظر گرفته می شود مثل عقد اجاره.

ب- عقد عاریه و تعریف درست و قانونی آن

همانطور که در تعریفی که از عقد ودیعه ارائه شد، متوجه شدیم که یکی از طرفین عقد ودیعه یعنی مستودع صرفاً مسئولیت نگهداری از اموال طرف دیگر (مودع) را قبول می کند بدون اینکه در مقابل این مسئولیت پذیری، وجه یا اجرتی یا اینکه نفعی از آن مال دریافت کند.

اما در تعریف عقد عاریه که در واقع وجه تمایز اصلی میان عقد ودیعه و عاریه است، قانون مدنی بیان کرده ” عاریه عقدی است که به موجب آن یکی از طرفین (معیر) به طرف دیگر (مستعیر) اجازه می دهد که از عین مال او مجاناً استفاده کند”.

هر چند که مالی که معیر در اختیار مستعیر می گذارد در دست یا ید ایشان امانت است اما امانت بودن فرع بر انتفاع و بهره مندی از آن مال است، پس اثر اصلی عقد عاریه داشتن مجوز در بهره مندی از مال دیگری است.

مثل اینکه حسین برای مدتی که در ایران نیست ماشین خود را به برادرش بدهد تا برادرش در آن مدت از ماشین هم نگهداری کند و هم استفاده کند؛ در واقع برادر حسین، امین مال است اما با توجه به اجازه که حسین به ایشان داده می تواند از ماشین استفاده نیز کند و هر موقع حسین از سفر برگشت می تواند از اجازه ای که داده عدول کند و ماشین خود را پس بگیرد یعنی حقی از این بابت برای برادر حسین ایجاد نمی شود.

درج شرط اجرت در ودیعه و عاریه

یحتمل با نگاه به دو تعریف بالا فهم کلی از ماهیت عقود ودیعه و عاریه پیدا کرده اید اما همچنان این پرسش در ذهنتان است که هم ودیعه مجانی بودن و مستودع حقی از گرفتن اجرت نداشت و هم عاریه مستعیر حقی از بابت گرفتن اجرت ندارد؟

درست است که هر دو عقد ودیعه و عاریه در عمل مجانی هستند.

یعنی تعهدی از بابت پرداخت اجرت، مال یا نفعی برای مودع یا معیر ایجاد نمی کند اما می تواند شرط اجرت یا نفع در این عقود درج کرد و برخلاف مقتضای ذات یا اطلاق عقد ودیعه و عاریه نمی باشد و ثانیاً مجانی بودن عمل مستودع در نگهداری از مال مودع صرفاً مسئولیت برای ایشان ایجاد می کند بدون اینکه حتی اجازه بهره مندی و استفاده از مال الودیعه را داشته باشد اما در عقد عاریه، هر چند که مستعیر مجاناً از مال معیر نگهداری می کند اما در عمل از منافع آن مدتی که استفاده می کند بهره مند می شود.

 اوصاف عقد ودیعه و عاریه و مقایسه این دو با هم

در تعاریفی که از عقود ودیعه و عاریه در بخش پیشین ارائه شد، با اوصاف کلی از این دو عقد آشنا شدیم اما در این بخش بصورت تفکیک وار اوصاف دو عقد ودیعه و عاریه را تشریح تا در صورتی که خواهان انعقاد یا تنظیم چنین عقودی هستید بدانید و آگاه باشید که چه اوصاف و شرایطی دارندو چه تفاوتی با هم دارند.

الف- اوصاف عقد ودیعه

• در عقد ودیعه یکی از طرفین عقد صرفاً مالی در اختیار طرف دیگر می گذارد تا آن طرف(مستودع) از آن نگهداری و حفاظت کند؛ پس اولین وصف و شرط عقد ودیعه حفاظت از مال دیگری است.
•  ماهیت عقد ودیعه جایز است؛ یعنی هر طرف می تواند هر زمان که بخواهد عقد ودیعه را فسخ کند؛ البته فسخ از طرف مستودع نبایست به نحوی باشد که برخلاف وصف امانت پذیری ایشان باشد.
•  اساساً این عقد مجاناً میان مودع و مستودع منعقد می شود اما طرفین می توانند از بابت اینکه مستودع از مال نگهداری می کند مبلغی را تحت عنوان «حق الحفاظه» تعیین کنند که این مبلغ خللی به ماهیت وجودی عقد ودیعه وارد نمی کند.
•  اگر در دورانی که مال موضوع عقد ودیعه در دست مستودع است، مستودع برخلاف وصف امانت داری عمل کند، مسئول تمامی خساراتی است که به مال وارد شده است و در واقع با کوتاهی یا افراط در نگهداری صحیح از آن مال وصف امانی مستودع به وصف ضمانی تبدیل می شود، مگر اینکه پس از تجاوز از حدود وصف امانت داری، مجدد آن حدود را رعایت کند و مادامی که به شرایط عادی در نگهداری از مال موضوع عقد ودیعه برگردد، وصف امانی بر مستودع جاری می شود.
•  طرفین عقد ودیعه باید اهلیت قانونی برای انعقاد قراردادها را داشته باشند؛ برای مثال شخص صغیر یا مجنون و یا سفیه نمی تواند مالش را به امانت دهد مگر اینکه قیم یا ولی قهری تشخیص دهد، همچنین شخصی که فاقد اهلیت است نمی تواند مال دیگران را به امانت بپذیرد چون از بابت پذیرش این امانت ممکن است مسئولیت مدنی برای خود در مقابل مودع از بابت اتلاف یا نقص در مال موضوع ودیعه ایجاد کند.
•  از جمله اوصاف اصلی عقود جایز این است که به محض فوت یا حجر یکی از طرفین قرارداد، آن قرارداد منفسخ می شود یعنی از زمان تحقق فوت یا حجر عقد یا قرارداد دیگری اثری میان طرفین ندارد.

ب- اوصاف عقد عاریه

•  اولین وصف یا ویژگی عقد عاریه به نسبت عقد ودیعه، ایجاد اجازه در بهره مندی از مال مورد عاریه است؛ یعنی مستعیر اجازه در استفاده از مال در مدتی که آن مال در اختیارش است یا اینکه معیر آن را پس نگرفته را دارد. به اصطلاح حقوقی مستعیر اباحه انتفاع از مال مورد عاریه دارد و حقی برای ایشان نمی توان متصور شد.
•  به مانند عقد ودیعه، عقد عاریه اساساً مجانی است اما طرفین می تواند شرط عوض یا هر شرط مالی دیگری بر دوش مستعیر بگذارند.
• به مانند عقد ودیعه، عقد عاریه نیز از جمله عقود جایز است و طرفین آن هر زمان که اراده کنند می تواند عقد را فسخ کنند و از بابت فسخ عقد، مسئولیت یا تعهدی برای ایشان ایجاد نمی شود مگر نسبت به مستعیر که ایشان متعهد به نتیجه نسبت به برگرداندن مال مورد عاریه است.
• به مانند عقد ودیعه و سایر عقود معاوضی، طرفین آن بایست دارای اهلیت انعقاد قراردادها باشند در غیر اینصورت معیر نمی تواند مال از اموال خود را به دیگری عاریه دهد و همچنین مستعیر نمی تواند مال از اموال دیگری را به عاریه بپذیرد اما قیم یا ولی قهری به نیابت از محجور می تواند اقدام به انعقاد این عقد کند.
•  چون از جمله آثار اصلی عقد عاریه اباحه انتفاع و بهره مندی مستعیر از مال مورد عاریه می باشد، برخلاف عقد ودیعه، مال مورد عاریه بایست قابلیت بقاء و ماندگاری داشته باشد برای مثال ما نمی توانیم یک کیلو سیب زمینی را به دیگری عاریه دهیم چون مستعیر با بهره مندی از آن مال مورد عاریه را تلف می کند و این برخلاف عقد عاریه است اما ممکن است در قالب عقد قرض بگنجد.

عاریه طلا و نقره (عاریه مضمونه)

 یک تفاوت اصلی که عقد عاریه برخلاف وصف امانی بودن مستعیر بر ایشان تحمیل می کند، عاریه طلا و نقره است.

در عاریه طلا و نقره مستعیر ضامن است مگر اینکه خلاف آن را اثبات کند مثل اینکه بدون تقصیر مستعیر مال مورد عاریه تلف شده است اما اصل در عقد عاریه این است که مستعیر ضامن نیست مگر اینکه خلاف آن اثبات شود.

در واقع در این بخش صحبت از مسئولیت مستعیر شد، و اصل کلی را این گونه بیان کردیم که مستعیر ضامن مال مورد عاریه نیست مگر اینکه تعدی ای تفریط ایشان را بتوانیم اثبات کنیم.

این اصل در مورد عقد ودیعه نیز جاری و ساری می باشد و در واقع مسئولیت مستودع و مستعیر به مانند هم می باشد و تنها تفاوت آن عاریه طلا و نقره است که این استثناء در عقد ودیعه وجود ندارد.

البته می توان برخلاف اصل بر مستودع و مستعیر شرط ضمان کرد یعنی وصف امانی به وصف ضمانی تبدیل شود که این شرط هم قانونی، هم مقدور و هم اینکه برخلاف ذات و اطلاق دو عقد ودیعه و عاریه نمی باشد.

نتیجه گیری

نتیجتاً در قیاس دو عقد ودیعه و عاریه مشابهت هایی وجود دارد اما این مشابهت ها به حدی نیست که طرفین آن را در انتخاب صحیح نوع عقد دچار مشکل کند و صرفاً با در نظر گرفتن معیار ساده ای از قبیل حق بهره مندی از مال مورد امانت می توان میان عقد ودیعه و عقد عاریه تمایز ایجاد کرد.

سؤالات متداول