خودکشی در فقه و قانون مجازات اسلامی

خودکشی(suicide) عملیست همراه با اراده و آگاهانه به قصد گرفتن جان از خود. این عمل در میان ادیان مختلف و از جمله دین مبین اسلام مذموم تلقی شده است. اگرچه در قوانین اکثر کشور ها و از جمله ایران، جرم انگاری در این خصوص صورت نگرفته است
و فقدان جرم انگاری آن را شاید بتوان ناشی از ترویج اصل حاکمیت اراده و شخصی بودن مجازات در میان قوانین کشور ها دانست. البته رفتار هایی مرتبط با خودکشی وجود دارند که جرم تلقی می شوند برای مثال ترغیب و تحریک به خودکشی و یا تظاهر به آن در برخی حالات.

در ادامه به بررسی این عمل در فقه و قانون ایران و سایر کشور ها خواهیم پرداخت.

بررسی خودکشی از منظر فقه اسلامی

مطابق دین مبین اسلام خودکشی، گناهیست نابخشودنی و مذموم. در این باره آیات و روایات بسیاری نقل شده است که صراحتا بر حرام بودن آن تاکید می کنند. در ادامه با استناد به آیات قرآنی و همچنین احادیث و روایات نقل شده از معصومین در این باره، به اثبات حرمت آن از منظر فقه اسلامی خواهیم پرداخت.

خودکشی در فقه اسلامی یک جرم بسیار سنگین محسوب می گردد و یکی از گناهان کبیره ای است که کیفر سختی را در بر دارد و کسی که دست به خودکشی میزند بر اثر این گناه کبیره در جهنم خواهد بود خودکشی یک مسئله شایعه جهانی است و دیرینه تاریخی دارد و در فقه اسلامی سابقه بسیار طولانی داشته و کتاب‌ها و پژوهش های فراوانی در این عرصه نگارش یافته.

–دلایل حرام بودن خودکشی از منظر اسلام:  

الف) قرآن کریم: خودکشی در قرآن که یکی از منابع اساسی فقه می باشد مورد تحریم واقع شده است. در قرآن به روشنی، مسئله خودکشی به چشم می‌خورد.

• در سوره نساء (آیات ۲۹-۳۰) آمده است « دست به خودکشی نزنید که خداوند نسبت به شما مهربان است و کسی که دست به خودکشی بزند و در حق خود ستم روا دارد در میان آتش گرفتار خواهد شد.»
•  امام صادق با تمسک به آیه فوق فرمودند: « کسی که خود را عمداً بکشد جای او برای همیشه در میان جهنم خواهد بود.»
•  همچنین در قرآن کریم می خوانیم: « نباید نفسی را که خدا کشتن آن را حرام دانسته است بکشیم.» این نهی، هم شامل خودکشی و هم دیگر کش می‌شود و در مورد تحریم خودکشی صراحت دارد بدین ترتیب مخالفت با آن یعنی زیر پا نهادن این حکم، عقوبت و مجازات سختی را در پی خواهد داشت که داخل شدن به جهنم و کیفر ابدی، از جمله آنهاست.

ب) عقل: هر شخصی که از عقل و خرد سالم برخوردار باشد خودکشی را عقلانی نمی داند و در این باره باید گفت که توافق خردمندان جهان، بیانگر ناپسند بودن عمل خودکشی است و نیز حرام بودن آن است.
خود کشی به معنی پایان بخشیدن به زندگی است که برخی از عوامل از جمله ضعیف بودن ایمان به خدا، احساس خلأ و پوچی در زندگی، اضطراب، ناامیدی، احساس تنهایی و افسردگی می‌تواند محرک آن باشد.

خودکشی یک عمل رایج میان افرادی است که در جهان دچار برخی از علل فوق باشد و متاسفانه عمل خودکشی در دنیا بسیار شایع است و حرام بودن آن نیز یک مسئله مورد اجماع همه عقلا است.

ج) اجماع فقها: اجماع فقها نیز یکی از دلایلی است که حرام بودن عمل خودکشی از آن استنباط می شود. حرام بودن خودکشی، یکی از مسائل مورد اتفاق فقها و علمای اسلام است و اجماع فقها در این باره مورد توجه می باشد.

•  نجفی فقیه نامدار در کتاب جواهر الکلام در باب خوردن سم هایی که مرگ آدمی را به همراه دارد و حرام بودن خوردن این گونه سم ها یادآور می‌شود که خوردن سم های کشنده حرام است و تردیدی در آن نیست و اجماع فقها بر آن است زیرا اینگونه سم ها خودکشی را در پی دارد.

خودکشی از دیدگاه سنت و احادیث معصومین و فقهای عظام:

 خودکشی در فقه اسلامی از منظر سنت و احادیث اهل بیت که از منابع اساسی فقه می باشد عملی مذموم بوده و از اعمال خطرناک در زندگی افراد محسوب می‌شود و به هر طریقی که صورت پذیرد، حرام است. این عمل خود از گناهان کبیره است.

• فقیه نامدار نجفی در کتاب فقه معروف خود جواهرالکلام حدود ۴۰ مورد از گناهان کبیره را شمرده و از خودکشی به عنوان هلاکت یاد می‌کند.
  – فقیه معروف شیخ اعظم انصاری در کتاب « المکاسب المحرمه » حدیث نبوی را از کلینی نقل می‌کند که در آن آمده است:« کسی که خاک یا گل زمین را بخورد و بمیرد، او به خودکشی پرداخته است.»
• در کلامی از امام صادق راجع به خودکشی و عاقبت سنگین آن آمده است: «کسی که خود را به قتل برساند برای همیشه در جهنم جای خواهد داشت و هرگز آزاد نخواهد شد.»
• در حدیثی دیگر از امام هفتم آمده است انسان با ایمان ممکن است به هر نوع بلایایی مبتلا گردد و هرگونه مرگ برایش پیش ولی هرگز مبتلا به خودکشی نمی شود.
• رسول خدا بر جنازه کسی که دست به خودکشی زده بود نماز نخواند عمل فوق به نوبه خود موقعیت منفور چنین عملی را اثبات می‌کند.
  هرگونه همکاری در این باره ( با کسی که دست به خودکشی می‌زند جرم محسوب می‌شود)
• امام صادق می فرماید هر کس که به قدر یک کلام ناچیز قاتل دیگری را کمک کند در قیامت به گونه ای حاضر می‌شود که میان دو چشم او نوشته شده است از رحمت خدا نا امید بوده است.

خودکشی در نظام حقوقی ایران

مطابق حقوق جزای ایران، خودکشی و شروع به آن، جرم‎ نیست، اگرچه اکثر ادیان و مذاهب و از جمله دین مبین اسلام، آن را نهی نموده است.

شاید به این علت که خودکشی مخل نظم عمومی است.

از آنجایی که خودکشی از منظر قانون، جرم و قابل مجازات نیست، معاونت در آن هم جرم تلقی نمی‌شود. معاونت در خودکشی، تنها زمانی جرم تلقی می‎شود که به درجه «سببیت» برسد؛ به عنوان مثال سوء استفاده از بی مهارتی و عدم اطلاعی کسی و موجب مرگ او به دست خودش شدن.

در این فرض، معاونت در خودکشی، ممکن است قتل عمد دانسته می‎شود.

تهدید به انجام خودکشی نیز در قوانین جزایی جرم نیست، مگر آنکه از جانب فرد زندانی و در زندان انجام شود که در آن حالت، تخلف انضباطی از آیین‌نامه زندان تلقی می‎شود و با آن برخورد قضایی خواهد شد.

بیشتر بخوانید: جرم قتل در قانون ایران و احکام اسلام و آشنایی با انواع قتل

اساسا خودکشی چون اقدام علیه تمامیت جسمانی است، در موضوعات حقوق کیفری به آن پرداخته می شود.

در قانون مدنی ایران نیز به این موضوع پرداخته شده است:

وفق ماده ۸۳۶ قانون مدنی قانون« هرگاه شخصی، به قصد خودکشی، خود را مجروح یا مسموم نماید یا اعمال دیگر از این قبیل که موجب هلاکت است، مرتکب شود و پس از آن وصیت کند، آن وصیت در صورت هلاکت، باطل است و هرگاه اتفاقا منتهی به فوت نشد، وصیت نافذ خواهد بود. »

جرم انگاری رفتار های مرتبط با خودکشی

اگرچه در قانون، برای خودکشی مجازاتی در نظر گرفته نشده است ولی اعمال و رفتار هایی در ارتباط با آن وجود دارد که تحت عناوین خاصی، جرم انگاری شده و برایشان مجازات در نظر گرفته می شود و این موضوع را می توانیم به اصل شخصی بودن جرم و مجازات مرتبط بدانیم به این معنا که مجازات جرم فقط باید متوجه خود مرتکب باشد لیکن از آنجایی که پس از خودکشی دیگر شخصی وجود ندارد تا بتوان او را مجازات نمود، لذا جرم و مجازات در این حالت منتفی است.

لیکن انجام برخی رفتار ها به قرار زیر در ارتباط با خودکشی، جرم است.

• ماده ۶۱۸ قانون مجازات اسلامی مقرر می دارد: «هرکس با هیاهو و جنجال یا حرکات غیرمتعارف یا تعرض به افراد، موجب اخلال نظم و آسایش و آرامش عمومی شود یا مردم را از کسب وکار بازدارد، به حبس از ۳ماه تا یک سال و تا ۷۴ضربه شلاق محکوم خواهد شد».
  بنابر این ماده می توان گفت چنانچه شخصی قصد داشته باشد در انظار عمومی دست به خودکشی بزند یا تظاهر به آن نماید این اقدام او باعث بی‌نظمی در محل و برهم خوردن آسایش و آرامش می‎شود و مستوجب کیفر خواهد بود.
  – از سوی دیگر، مطابق با ماده ۶۳۸قانون مذکور : «هرکس علنا در انظار و اماکن عمومی و معابر تظاهر به عمل حرامی نماید، علاوه بر کیفر عمل، به حبس از ۱۰روز تا ۲ماه یا تا ۷۴ضربه شلاق محکوم خواهد شد»

از آنجایی که خودکشی و آسیب‎رسانی به خود نیز در دین مبین اسلام یک فعل «حرام» است. ، لذا اگر کسی در مرئی و منظر عموم مردم دست به خودکشی بزند و نمیرد، از باب انجام فعل حرام در انظار و اماکن عمومی، قابل مجازات است.

• طبق ماده ۵۱ قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح مصوب۱۳۸۲،« هر نظامی‎ای که برای فرار از کار یا انجام وظیفه یا ارعاب و تهدید فرمانده یا رئیس یا هر مافوق دیگر یا برای تحصیل معافیت از خدمت یا انتقال به مناطق مناسب تر یا کسب امتیازات دیگر، عمدا به خود صدمه وارد نماید یا حتی تهدید به خودزنی کند، حسب مورد علاوه بر جبران خسارت به حبس محکوم خواهد شد.»
  بدیهی است این مورد، فقط شامل نظامیان (کسانی که در استخدام نیروهای مسلح هستند) یا سربازان وظیفه می‎شود.
• همچنین براساس تبصره ماده ۱۷۳آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور مصوب ۱۳۸۴ «زدوخورد در زندان، خودزنی، اقدام به خودکشی یا تهدید به انجام آن و هر گونه عملی که بنا بر مقررات، خلاف محسوب می‎شود، ممنوع است و متخلف براساس نظر شـورای انضباطی، تنبیه و حسب مورد به مراجع قضایی معرفی می شود.»
• مطابق با بند ب ماده۱۵ قانون جرایم رایانه ای مصوب ۱۳۸۸، «هرکس ازطریق سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی یا حامل‌های داده، افراد را به ارتکاب جرایم منافی عفت و یا استعمال موادمخدر یا روان‌گردان یا خودکشی یا انحرافات جنسی یا اعمال خشونت‌آمیز، تحریک یا ترغیب یا تهدید یا دعوت نموده یا فریب دهد یا شیوه ارتکاب یا استعمال آن‌ها را تسهیل نماید یا آموزش دهد، به حبس از ۹۱روز تا یک سال یا جزای نقدی از ۵ میلیون ریال تا ۲۰میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.»
  همانطور که ملاحظه می نمایید قانون مذکور برای تحریک و تشویق به خودکشی، مجازات تعیین نموده است البته باید گفت که آن را نه به عنوان معاونت در جرم بلکه به عنوان جرمی مستقل، مستحق مجازات دانسته است.
• مطابق با ماده ۳۷۹قانون مجازات اسلامی چنانچه فردی  به واسطه اکراه شخصی دست به خود کشی بزند، فرد اکراه کننده مسئول صدمه یا صدمات وارده به اکراه شونده که به موجب آن خودکشی کرده است می باشد ولو اگر آسیب وارده منجر به هلاکت شود که دراین صورت حق قصاص برای اولیای دم اکراه شونده به وجود می آید. منتهی قانون یک استثنا دراین خصوص قائل شده است که درصورتی که  اثبات شود شخص اکراه کننده به خود کشی اطلاع از این موضوع نداشته باشد که رفتار شخصی که خودکشی کرده باعث جنایت بر او شود و همچنین ثابت شود قصد جنایت وارد شده را نداشته باشد  قصاص ساقط و محکوم به پرداخت دیه می شود که البته امر بسیار بعید به نظر می رسد و به راحتی قابل اثبات نمی باشد.