برای اثبات جرم و دعوایی که حادث می شود، راه های مختلفی وجود دارد که یکی از پرکاربرد ترین و مهم ترین آن ها ادای شهادت است.
در بسیاری از مواقع ما برای اثبات یک جرم در دادگاه ها از شاهدین حادثه کمک می گیریم. اما این امر مستلزم وجود شرایط لازم برای ادای شهادت است.
همانطور که متهم نمودن فردی دارای شرایط ویژه ای است، اثبات آن نیز شرایط خاصی دارد و در صورتی آن شهادت مورد قبول دادگاه واقع می شود که همه ی آن شرایط اجرا شود.
یکی از موارد ویژه در بحث شهادت، شاهد نابالغ است که در این بخش با آن آشنا می شویم.
شرایط شهادت
ابتدا لازم است شهادت را تعریف کرد. شهادت (گواهی) عبارتست از اخبار شخص از امری به نفع یکی از طرفین دعوی و به زیان دیگری. شاهد باید دارای برخی شرایط باشد تا شهادت او استماع و مورد قبول قرار گیرد.
طبق ماده ۱۷۷ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ شاهد شرعی در زمان ادای شهادت باید شرایط زیر را دارا باشد:
- بلوغ.
- عقل.
- عدالت.
- طهارت مولد (مشروع بودن نسب).
- ذی‌نفع نبودن در موضوع.
- نداشتن خصومت با طرفین یا یکی از آنها.
- عدم اشتغال به تکدی.
- ولگرد نبودن.
نکته قابل ذکر آن است که «شرایط موضوع این ماده باید توسط قاضی احراز شود.
شرایط شهادت در بلوغ
یکی از شرایط شهادت، بلوغ است. بلوغ طبق شرع و قانون برای دختران ۹ سال و برای پسران ۱۵ سال تمام می باشد.
دلیل اینکه فقها و حقوقدانان یکی از شرایط شهادت را بلوغ می دانند این است که در این حالت شخص دارای مسئولیت تام در تمام شوئن زندگی اجتماعی است مگر آنکه مبتلا به جنون باشد؛ وجود همین مراحل در وقوع بلوغ در افراد مختلف، خود بیانگر تدریجی و تکوینی بودن بلوغ می باشد.
نکته ي دیگر درباره ي ماهیت بلوغ، عقلانی یا جسمانی بودن آن است. بلوغ عقلی را «رشد» گویند و غالباً بعد از بلوغ جسمانی اتفاق می افتد.
شهادت طفل در چه صورتی مورد قبول است؟
همانطور که در قانون ذکر شده است شرط شهادت تنها بلوغ است. اما گاهی شرایطی پیش می آید که تنها شاهد جرم، طفل است. حال در چه صورت شهادت وی قابل پذیرش است.
برای توضیح این مور ابتدا لازم است اشاره شود که در قانون اطفال به دو دسته تقسیم می شوند:
- طفل ممیز.
- طفل غیر ممیز.
- طفل غیر ممیز: طفل غیر ممیزبه کودکی گفته می شود که دارای قوه درک و تمییز نیست ؛ اصطلاحا خوب و بد را تشخیص نمی دهد و لذا نمی تواند اراده ای برای انجام اعمال حقوقی داشته باشد . در اسلام، علما و فقها از ولادت تا هفت سالگی طفل را « صغیر غیر ممیز » می نامند.
- طفل ممیز: طفل ممیز به صغیری گفته می شود که دارای قوه درک و تمییز نسبی است، با اینکه به سن بلوغ نرسیده است اما توانایی تشخیص امور خوب و بد از هم را دارد و به همین دلیل، می تواند اراده حقوقی داشته باشد.
در حقوق ایران، سن خاصی برای صغیر ممیز یا غیر ممیز تعیین نشده است؛ لذا در صورتی که اختلافی درباره ممیز بودن یا غیر ممیز بودن صغیر بوجود بیاید، تشخیص آن با قاضی است که آیا صغیر ممیز بوده است یا غیر ممیز.
قاضی با توجه به اوضاع و احوال و خصوصیات شخص و قرائن موجود، در این رابطه تصمیم می گیرد. فقها در دین اسلام از هفت سالگی تا سن بلوغ طفل را در این دوره «طفل ممیز» می نامند.
با توجه به این توضیحات مشخص شد که قانون ایران برای اطفال دو گروه قائل است.
در قانون ایران ماده ۱۷۹ قانون مجازات اسلامی اشعار دارد:
«هرگاه شاهد در زمان تحمل شهادت، غیر بالغ ممیز باشد، اما در زمان ادای شهادت به سن بلوغ برسد، شهادت او معتبر است.»
با توجه به این ماده، قانونگذار تنها شهادت طفل ممیز را پذیرفته است و در خصوص شهادت طفل غیر ممیز سکوت کرده است، یعنی شهادت طفل غیر ممیز در هیچ شرایطی پذیرفته نیست.
تحمل شهادت در طفولیت و ابراز شهادت در سن بلوغ در فقه
در مورد اینکه شهادت تحمل شده در دوره ي طفولیت اگر در بزرگسالی ابراز شود، تا چه حد قدرت اثبات دارد تحت بحثی با عنوان استمرار شرایط شاهد در زمان تحمل و اداء شهادت مطرح شده است.
در بادی امر لازم است در خصوص این مبحث به نظرات برخی فقها اشاره نمود، زیرا شهادت و احکام آن برگرفته از فقه اسلامی است.
در بین فقهاي امامیه نیز بر پذیرش شهادت اطفال پس از بلوغ تصریح شده است، مثلاً محقّق نراقی در بحث شهادت اطفال، پذیرش شهادت ایشان پس از بلوغ را مطرح نموده و چنین آورده است:
«شهادت نابالغان اگر در کودکی به شهادت گرفته شوند و در بزرگسالی در حالی که فراموش نکرده اند، جایز و صحیح می باشد.»
شهید اول نیز با بیانی صریح شروط لازم را در شاهد فقط در زمان اداء لازم دانسته است:
«شروط لازم در شاهد لازم است در زمان اداء شهادت موجود باشند و نه در زمان تحمل آن.»
تفسیر ماده ۱۷۹ قانون مجازات اسلامی
ماده ۱۷۹- هرگاه شاهد در زمان تحمل شهادت، غیر بالغ ممیز باشد، اما در زمان ادای شهادت به سن بلوغ برسد، شهادت او معتبر است.
با توجه به اینکه قوانین مجازات اسلامی و مبحث شهادت از شرع و نظرات فقها برگرفته شده است، به نظر می رسد بین فقهاي امامیه اختلافی وجود ندارد که شرایط لازم در فرد شاهد، صرفاً زمانی لازم است که فرد به ارائه اظهارات خود به عنوان شاهد از واقعه اي که آن را در طفولیت درك نموده است، اقدام می نماید یعنی در زمان اداء شهادت.
به نظر می رسد علت عدم پذیرش شهادت قبل از سن بلوغ برای طفل غیر ممیز، بحث رشد عقلی می باشد.
زیرا زمانی که فرد آماده ی شهادت می باشد و بالغ است نکات لازم برای ادای شهادت را بهتر درک می کند و قدرت تشخیص او از دیده ها و شنیده هایش در زمان تحمل شهادت و در زمان ادای شهادت بیشتر خواهد بود.
اما این نکته هم قابل ذکر است که سن بلوغ در حال حاضر با توجه به شرایط فعلی زندگی در این دوران بهتر است مورد بازنگری هایی قرار گیرد و سن بالاتری برای بلوغ یک انسان در نظر گرفته شود.
زیرا امروزه با توجه به معیار هایی که وجود دارد و شرایط زندگی در این بازه، سن ۹ و ۱۵ سال برای دختر و پسر، سن بسیار کمی است که آن ها را بالغ دانست و مسئولیت های سنگین اجتماعی را برای عهده ی آن ها نهاد.
نتیجه گیری
یکی از پرکاربرد ترین و مهم ترین ادله اثبات دعوای کیفری، ادای شهادت است. شهادت یا گواهی عبارت است از بیان اطلاعاتی که شخص به طور مستقیم از واقعه‌ای دارد.
حضور کودکان در جلسات دادگاه به عنوان شاهد، اغلب با سؤالات و تردیدهایی در مورد صلاحیت و اعتبار آنها همراه است.
بسیاری از افراد معتقدند کـه شاهدان بزرگسال قابل اعتماد تر از کودکان به عنوان شاهد هستند؛ زیرا کودکان با حافظه ضعیف و مقاومت کم در برابر تلقینات، قادر به درک و ضـبط مناسب وقایع نیستند.
در قوانین حقوقی ایران شهادت افراد نابالغ قابل پذیرش نیست و فقط از آنها برای کسب اطلاع استفاده می‌کنند؛ زیرا اصل بر آن است که معمولا اطلاعات اطفال می‌تواند تلقینی باشد.
اما اگر فردی در زمان وقوع حادثه، بعنوان شاهد، طفل ممیز باشد، می تواند پس از سن بلوغ شهادت دهد.
سوالات متداول
بر اساس ماده ۱۷۶ قانون مجازات اسلامی «در صورتی که شاهد واجد شرایط شرعی نباشد، اظهارات او استماع می شود. تشخیص میزان تاثیر و ارزش اظهارات در علم قاضی در حدود اماره قضائی با دادگاه است.»
در صورت تعارض بین دو شهادت هیچ یک معتبر نیست.
شهادت باید با لفظ یا نوشتن باشد و در صورت تعذر، با فعل از قبیل اشاره واقع شود و در هر صورت باید روشن و بدون ابهام باشد.