«عده» مدت زمانی است که زن پس از طلاق از شوهر یا فوت او نمی تواند ازدواج کند. قرآن کریم فلسفه عده را فراهم کردن فرصتی برای رجوع مرد و حفظ حیات جنین می داند (بقره ۲۲۸). بنابراین گروهی آن را یک حکم تعبدی می دانند یعنی باید بدون چون و چرا باید اجرا شود و دلیل آن هم صرفاً بیان شارع است.
اما با تدقیق در قوانین عده دلایلی برای وجود آن می توان برشمرد:
- جلوگیری از اختلال نسب
- امکان رجوع شوهر در طلاق رجعی
- حفظ حیات جنین
- احترام به شوهر در فوت
دسترسی سریع به عناوین:
عده در دیگر کشورها
قوانین و قواعد عده مخصوص اسلام نبوده و در برخی جوامع هم قوانینی در این مورد وضع شده است. در اکثر کشورهای اسلامی مانند کشور ما در خصوص عده قوانین مشابهی که از شرع گرفته شده است حاکم است.
در برخی کشورهای غیر اسلامی نیز قوانینی در خصوص عده وجود دارد و دلیل آن را احترام و حرمت ازدواج گذشته میدانند. مثلا عده طلاق در کشور فرانسه ۳۰۰ روز است یا ژاپن که عده طلاق در آن ۶ ماه است.
عده در قوانین ایران
در قانون در ماده ۱۱۵۰ قانون مدنی مقنن عده را اینگونه تعریف می کند:
«عده» عبارت است از مدتی که تا انقضای آن زن که عقد نکاح او منحل شده نمی تواند شوهر دیگر اختیار کند.
به بیان ساده تر عده یک دوره زمانی معین است که زن بعد از طلاق یا فوت همسرش یا بعد از آمیزش اشتباهی حق ازدواج ندارد.
اقسام عده
همانطور که بیان شد عده مدت زمانی می باشد که زن باید آن را بگذراند و در این مدت از ازدواج مجدد با شخص دیگری اجتناب نماید.
در قانون برای عده اقسامی بیان شده است که غالباً با یکدیگر متفاوت هستند که عده طلاق وعده وفات و عده در موارد نزدیکی به شبهه و عده غایب مفقود الاثر وعده در صیغه بیان گردیده است.
عده طلاق
مقنن عده زنی که به واسطه طلاق یا فسخ نکاح از شوهرش جدا شده دارای شقوقی به شرح زیر دانسته است:
عده طلاق زن آبستن: طبق ماده ۱۱۰۳قانون مدنی عده طلاق زن آبستن تا وضع حمل است. لذا هر گاه با فاصله کمی بعد از طلاق زایمان روی دهد عده منقضی می شود و زن بار دیگر می تواند ازدواج کند.
عده زن غیر آبستن: طبق ماده ۱۱۵۱ قانون مدنی عده طلاق زن غیر آبستن ۳ طهر است. «طهر» در اصطلاح حقوقی عبارت است از پاکی زن از عادت زنانگی و نیز مدت بین دو عادت زنانگی وجود دارد. گر زن با اقتضای سن یعنی با اینکه به سن یائسگی نرسیده و در سن زنانی است که عادت ماهیانه دارند عادت زنانگی نبیند مدت عده ۳ ماه خواهد بود.
زنانی که عده طلاق ندارند:
- زنی که بین او و شوهرش نزدیکی واقع نشده
- زن یائسه
عده وفات
عده وفات چه در عقد دائم و چه در عقد منقطع ۴ماه و ۱۰ روز است مگر اینکه زن حامله باشد و زمان به دنیا آمدن جنین بیشتر از ۴ ماه و ۱۰ روز باشد که در این صورت مدت عده تا زمان تولد فرزند است. ولی در صورتی که فاصله زمانی بین طلاق و تولد فرزند کمتر از این مدت باشد؛ عده زن همان ۴ ماه و ۱۰ روز است به قول فقها عده وفات ابعد الاجلین است یعنی درازترین مدت می باشد.
عده در موارد نزدیکی به شبهه
منظور از «وطی به شبهه» یا «نزدیکی به شبهه» آن است که کسی با زنی نزدیکی فیزیکی برقرار کند به گمان آن که آن زن همسر اوست. در صورتی که همسر او نباشد. مانند آن که عقد ازدواجی به باطل صورت گیرد و اعتقاد بر صحت باشد و نزدیکی هم صورت گیرد و بعد از نزدیکی فساد عقد آشکار شود که در این حالت وطی به شبهه صورت گرفته است زیرا در زمان نزدیکی ازدواج باطل بوده اما زوجین اعتقاد به صحت داشته اند.
قانون مدنی در ماده ۱۱۵۷ به این مورد اشاره کرده است و بیان می دارد که زنی که به شبهه با کسی نزدیکی کند باید عده طلاق نگاه دارد که در بالا اشاره شد.
بین فقها در مورد این موضوع که وجود شبهه در وطی به شبهه باید از جانب مرد باشد یا زن یا هر دو اختلاف نظر وجود دارد. نظر غالب فقها وجود شبهه از جانب مرد را شرط دانسته اند و شبهه از جانب زن را با دیده تردید نگاه می کنند و احتیاطاً گروهی آن را «وطی به شبهه» می دانند. اما مقنن به صراحت در این ماده شبهه از جانب زن را نیز از موارد وطی به شبهه دانسته است.
عده در صیغه
بذل مدت و انقضای مدت از جمله روشهای انحلال عقد موقت است. عقد موقت از جمله قواعد ویژه تشیع است و اهل تسنن قواعد و احکامی در این مورد ندارند.
مدت زمان عده در انقضای مدت و بذل مدت کمی کوتاه تر از طلاق است و مدت آن ۲ طهر است در صورتی که در طلاق ۳طهر است.
- اگر زن در زمان بذل مدت یا انقضای مدت باردار شود مدت زمان عده او تا زمان وضع حمل است.
- عده انقضای مدت و بذل مدت برای زنی که با وجود شرایط سنی عادت زنانگی ندارد ۴۵ روز است.
- زنان یائسه در این حالت نیز عده ندارند.
عده در مورد همسر غایب مفقودالاثر
در مورد زنی که همسرش مفقودالاثر است ۲ حالت متصور است:
- زنی که شوهرش مفقودالاثر شده است و با اجازه حاکم شرع طلاق گرفته است باید عده وفات نگاه دارد.
- زنی که شوهرش مفقودالاثر شده است و حکم موت فرضی او صادر شده است باید عده وفات نگاه دارد.
ازدواج با زنی که در عده دیگری است چه حکمی دارد؟
نکاح با زنی که در عده دیگری است در حکم نکاح با زن شوهردار است. لذا نکاح مزبور باطل و موجب حرمت ابدی است. در صورت جهل به عده و حرمت نکاح یا یکی از این دو و عدم وقوع نزدیکی؛ عقد باطل است ولی حرمت ابدی حاصل نمی شود. ولی اگر یکی از زن و مرد عالم و دیگری جاهل باشد باز هم حرمت ابدی حاصل خواهد شد.
اگر مردی با زنی که در عده است با جهل به بودن زن در عده و حرمت نکاح ازدواج کند و بعد از انقضا عده با او نزدیکی کند بنا بر قول برخی از فقها حرمت ابدی حاصل نخواهد شد.
بنابراین ۲ چیز موجب حرمت ابدی است:
-
- عقد با علم به عده و حرمت نکاح
- نزدیکی در زمان عده
هرگاه هر یک از این دو وجود نداشته باشد حرمت ابدی بوجود نخواهد آمد.
زنا با زنی که در عده رجعیه است
زنا با زنی که در عده رجعیه است موجب حرمت ابدی است زیرا زنا با چنین زنی در حکم زنا با زن شوهردار است. لذا زنا با زنی که در عده وفات یا طلاق بائن یا عده دیگری به جز عده رجعیه است موجب حرمت ابدی نخواهد شد.
