در فقه و قانون مدنی ما، برای اشخاصی که توانایی، اختیار و قدرت تصمیم گیری در امور مالی خود را ندارند، قوانین حمایتی در نظر گرفته شده است. این اشخاص که در قانون مدنی ما محجورین نامیده می شوند جایز نیستند به تنهایی و بدون حضور و اجازه ی سرپرست قانونی خود که می تواند ولی، وصی، قیم و… باشد اقدام به انجام امور مالی نمایند.
قانون مدنی اشخاص متعددی را در زمره ی محجورین قرار داده است که ما در این نوشتار قصد داریم فقط به یکی از این اشخاص، یعنی اشخاص سفیه بپردازیم.
محجورین در قانون مدنی
کلمه ی حجر در فرهنگ لغت به معنای منع کردن و بازداشتن می باشد. اما متاسفانه قانون مدنی تعریفی از محجورین به عمل نیاورده است و فقط صرفا انواع محجورین را نام برده است.
اما منظور از محجور یا محجورین در واقع شخص یا اشخاصی هستند که، به طور مستقل و به تنهایی نمی توانند امور و مسائل مرتبط باخود را اداره نمایند.
مطابق با ماده ۱۲۰۷ قانون مدنی:
اشخاص، صغار، غیر رشید (سفیه) و مجانین نمی توانند در اموال و حقوق مالی خود دخل و تصرفی نمایند.
منظور از سفیه کیست و چه تفاوتی با صغیر دارد؟
صغیر همان طور که از نام آن پیداست به اشخاصی گفته می شود که به سن بلوغ شرعی مقرر نرسیده باشند. در واقع قانون مدنی در ماده ۱۲۱۰ سن بلوغ را در پسر پانزده سال تمام و در دختر نه سال تمام قمری می داند.
صغیر نیز به صغیر ممیز و صغیر غیر ممیز تقسیم می شود.
صغیر غیر ممیز در واقع کودکی است که به واسطه ی کمبود سن خود که عموما زیر هفت سال محسوب می شود توانایی تشخیص خوب و بد از یکدیگر را ندارد.
در مقابل صغیر ممیز اگرچه به سن بلوغ شرعی رسیده است و خوب و بد را از یکدیگر تشخیص می دهد و یا حتی ارزش اقتصادی و عقل معاش را هم دارا می باشد اما هنوز به سن قانونی لازم نرسیده است.
اما افراد سفیه به افرادی می گویند که علی رغم رسیدن به سن بلوغ و حتی بعضا عبور از سن قانونی(هیجده سال تمام) توانایی، درک و قدرت تشخیص خوب و بد از یکدیگر و یا امور اقتصادی و منافع مالی را نخواهند داشت.
برای مثال شخص سفیه در هنگام فروش مال متعلق به خود ، به راحتی فریب خورده و مال خود را به قیمتی بسیار ارزان تر از قیمت معمول به فروش می رساند.
اما این نکته را نیز باید بیان نمود که، اشخاص مجنون، برخلاف صغیر و سفیه، به دلیل مشکلات عقلی و عدم قدرت تشخیص، حتی توانایی تشخیص خوب و بد از یکدیگر دارا نمی باشند.
حقوق قانونی سفیه در قانون مدنی
مطابق با ماده ۱۲۱۴ قانون مدنی:
معاملات و تصرفات غیر رشید در اموال خود نافذ نیست مگر با اجازه ولی یا قیم او اعم از اینکه این اجازه قبلا داده شده باشد یا بعد از انجام عمل.
معذالک تملکات بلاعوض از هر قبیل که باشد بدون اجازه هم نافذ است.
در این خصوص لازم به ذکر است که؛ معاملات از نظر وضعیت صحت به سه دسته صحیح، غیر نافذ و باطل تقسیم می شوند.
معامله ای صحیح محسوب می شود که تمام ارکان و شرایط قانونی آن رعایت شده باشد.
اما اگر برخی شرایط انعقاد معاملات در آن رعایت نشده باشد به گونه ای که بتوان با به وجود آمدن آن معامله را به حالت صحیح تبدیل نمود معامله ی غیر نافذ محسوب محسوب می شود.
برای مثال اگر شخصی که وکالت در اداره مال برادر خود را دارد، اقدام به فروش مال برادر خود نماید، در این صورت اگر برادر وی اقدام به تایید و تنفیذ معامله نماید، معامله صحیح محسوب خواهد شد.
اما معاملات باطل به واسطه ی فقدان یکی از شرایط اصلی قرارداد، در هیچ صورتی توانایی تبدیل به معامله ی صحیح را نخواهند داشت.
برای مثال وادار کردن فردی به زور و اجبار به انعقاد معامله، معامله ای که موضوع آن نامشروع باشد و…
مساله ی حائز اهمیت دیگر در این باره بحث تملکات بلاعوض می باشد.
واژه های تملک و تملیک در مقابل یکدیگر باشد. تملک به معنای مالک شدن می باشد، برای مثال اگر شخصی در ازای خرید یک خانه، مالک آن خانه شود، در واقع از نظر حقوقی آن ملک را تملک نموده است.
اما در تملیک، شخص مالکیت خود را منتقل می نماید که می تواند این انتقال مالکیت در قالب قرارداد بیع، صلح ، هبه و… باشد.
اما همانطور که ماده مقرر داشته است تملکات بلاعوض از عرقبیل بدون اجازه ولی نیز توسط سفیه، صحیح می باشد.
بنابراین شخص سفیه می تواند بدون اجازه ی ولی و سرپرست قانونی خود، در صورتی که شخصی مالی هبه نماید (به صورت مجانی) آن را قبول نماید.
ازدواج شخص سفیه
همانطور که در ماده ۱۲۱۴ قانون مدنی مقرر شد:
- تصرفات سفیه در امور مالی خود غیر نافذ می باشد، حال سوالی در این باره مطرح می شود که آیا سفیه می تواند در امور غیر مالی خود تصرف و دخالت نماید؟
در پاسخ باید گفت که از آنجایی که بسیاری از امور غیر مالی احتیاج به وجود رشد در اشخاص نمی باشد و از آنجای که شخص سفیه توانایی و درک در خصوص تشخیص خوب و بد را از یکدیکر دارا می باشد، می تواند در امور غیر مالی خود دخالت و تصرفات داشته باشد.
اما یکی از مهم ترین امور غیرمالی در قانون مدنی ما، بحث ازدواج می باشد.
در واقع در ازدواج امور مهریه، نفقه، اجرت المثل و… فرع در نوع و موضوع عقد می باشد.
حال با توضیحات ارائه شده، شخص سفیه می تواند اقدام به انعقاد عقد نکاح حتی بدون اجازه ولی یا سرپرست خود نماید.
البته لازم به ذکر است که این امر منافی اذن پدر و جد پدری در خصوص ازدواج خانم ها نخواهد بود.
نتیجه گیری
در پایان و به عنوان نتیجه گیری کلی از آنچه که بیان شد؛ قانون مدنی به جهت حمایت از برخی اقشار جامعه که به واسطه ی سن، اختلالات ذهنی، عدم رشد و… توانایی و قدرت اداره اموال خود را ندارند حقوق و اختیاراتی را به وجود آورده است.
این اشخاص شامل صغیر اعم از ممیز و غیر ممیز، مجانین و سفیه می باشند که ما در این نوشتار به حقوق و اختیارات سفیه در قانون مدنی پرداختیم.
به طور خلاصه در این باره باید بیان داشت که اشخاص سفیه علی رغم رسیدن به سن بلوغ و حتی سن قانونی، توانایی تشخیص خوب و بد را داشته ولی عقل اقتصادی و معاش را دارا نمی باشند.
به همین منظور کلیه تعهدات مالی این اشخاص غیر نافذ و با اجازه ی ولی و سرپرست قانونی، صحیح خواهد بود.
سوالات متداول
افرادی که با وجود عبور از حد بلوغ شرعی و سن قانونی، امکان تشخیص و درک مسائل مالی و اقتصادی را نمی باشند اگرچه بر خلاق مجانین، می توانند خوب و بد را از یکدیگر تشخیص بدهند.
مطابق با قانون مدنی؛ از آنجایی که سفیه حق دخالت در امور مالی خود را دارا نمی باشد، کلیه معاملات صورت گرفته از سوی سفیه غیر نافذ می باشد که با اجازه ی ولی و سرپرست قانونی، تبدیل به معامله ی صحیح خواهد شد.
ازدواج از جمله امور غیر مالی محسوب می شود بنابراین از آنجایی که ممنوعیت اشخاص سفیه در خصوص امور مالی می باشد، می توانند بدون نیاز به اجازه ی سرپرست قانونی ازدواج نمایند.
