چک امانی و شرایط آن

در گذشته و حتی در زمان کنونی در برخی از مناطق کشور، افراد برای تضمین انجام اعمال حقوقی خود از جمله قراردادها یا تعهدات بر حرمت کلام و حرف پایبند بودند به طوری که یک نفر، مالی را به دیگری می فروخت و بابت پرداخت ثمن یا پول آن جنس یا کالا کلامی توافق می کردند که یک ماه دیگر پرداخت شود و این توافق کلامی بین دو طرف معامله حرمت داشت که در مناطقی از جنوب ایران منطقه سیستان و بلوچستان مردم گاهاً بدون اینکه قراردادی در میان باشد.

یا اینکه سند تجاری میان طرفین رد و بدل شود، با کلام معاملات خود را انجام می دهند که البته این نوع معامله از دیدگاه حقوقی به هیچ وجه توصیه نمی شود اما اصل کلی این است که طرفین قرارداد برای ایفای تعهدات ضمن آن یا بایست به متن قرارداد اکتفاء کنند یا اینکه سندی تجارتی میان طرفین رد و بدل شود که از جمله اقسام سند تجارتی می توان سفته یا چک را نام برد.

برای مثال قرارداد مشارکت در خرید و فروش کالایی میان دو یا چند نفر منعقد می شود که یک طرف، سرمایه مشارکت را تأمین می کند و دیگری با تخصص و کار خود در راستای موضوع قرارداد عمل می کند و طرفی که کار خود را در این شراکت آورده است برای تضمین سرمایه چک یا سفته ای سفید امضاء در اختیار صاحب سرمایه قرار می دهد.

که اگر برخلاف تعهدات قراردادی عمل کرد، بتواند نسبت به مطالبه اصل سرمایه اقدام کند؛ ماهیت چک یا سفته تودیعی امانی است یعنی ما با یک سفته یا چک امانی رو به رو هستیم اما نمی دانیم سفته یا چک امانی چه شرایطی دارد؟

• اصلاً اعتباری دارد که ما بالاخص چک امانی صادر کنیم؟
• فرق آن با چک های عادی چیست؟
• آیا ماهیت کیفری دارد؟
• در متن چک بایست چه مطلبی نوشته شود؟
• آیا لازم است در قراردادی که از بابت آن چک امانی صادر می شود به شماره چک اشاره شود؟
• اگر تاریخ بر روی چک امانی نخورد چه مشکلی پیش می آید؟ حامل بودن چک امانی معتبر است؟
• با توجه به قانون جدید چک صیادی می شود آیا چک امانی صادر کرد؟

تمامی این پرسش ها و مفروضاتی است که در خصوص چک امانی مطرح می شود و اگر قصد صدور یا دریافت چنین چکی را داریم، آگاهانه اقدام کنیم.

در همین خصوص به تفکیک هر پرسش پاسخ داده می شود.

شرایط چک امانی

شاید در ابتدا این تصور ایجاد شود که چک امانی نوع مخصوصی از چک های تنظیم شده توسط بانک هاست، که این تصور اشتباه است.

وصف امانی بودن چک را صادرکننده به آن می دهد بدین شکل که در متن چک قید می کند ” چک از بابت تضمین یا ایفای تعهدات یا امانی بودن در ید صادرکننده”؛ قید این متن شرایط و امتیازاتی را از دارنده چک می گیرد و حتی ممکن است در متن چک چنین قیدی نباشد.

اما در قرارداد فی مابین طرفین، به شماره چک و امانی بودن آن در ید دارنده چک اشاره شده باشد که در این صورت نیز چک، امانی است و دارنده آن بایست در راستای تعهدات طرفین قرارداد عمل کند و در غیر اینصورت ممکن است موجبات کیفری را برای دارنده از جمله خیانت در امانت و یا سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضاء به همراه داشته باشد.

اعتبار چک امانی

اینکه چکی با وصف امانی صادر شود، دارای اعتبار قانونی است. یعنی مشمول قانون صدور چک می شود اما تفاوت هایی با چک های عادی دارد.

اگر در متن چک بر تضمینی بودن چک یا امانی بودن چک تأکید شود، ماهیت کیفری چک از بین می رود اما دارنده چک مادامی که به بانک مراجعه کند، بانک نمی تواند به این دلیل که چک امانی است از وصول آن امتناع کند.

پس امتیازی که از چک امانی نسبت به سایر چک ها گرفته شده، کیفری بودن آن است البته اگر در متن قرارداد بر امانی بودن چک تأکید شده باشد، این وصف بایست در دادگاه یا دادسرا اثبات شود تا ماهیت کیفری نداشته باشد.

در نتیجه اگر بر روی چک امانی دارنده اقدام کند، و منتهی به صدور گواهی عدم پرداخت شود، و از طریق دادگاه نسبت به مطالبه آن نیز اقدام کند، شرط امانی بودن در دادگاه مورد توجه قرار می گیرد و دارنده بایست خلاف آن وصف را اثبات کند یعنی بایست اثبات کند که صادرکننده بر خلاف وصف امانی یا مفاد قرارداد پایه عمل کرده است.

تفاوت چک امانی با چک عادی

در تقسیم بندی چک که در قانون صدور چک مورد توجه قرار گرفته است.

چهار نوع چک شناسایی شده است از جمله:

• چک عادی.
• چک تأیید شده.
• چک تضمین شده.
• چک مسافرتی.

را می توان نام برد البته در قانون جدید صدور چک اصلاحی سال ۱۳۹۷، چک موردی، چک عمومی و چک صیادی نیز به چهار قسم چک پیشین اضافه شده است اما چک امانی به صورت مجزا مورد شناسایی قانون قرار نگرفته است.

در واقع دسته چک هایی که توسط بانک ها در اختیار مشتریان و متقاضیان دسته چک قرار می گیرد، می تواند با رعایت دو عمل قید وصف امانی بر روی چک یا اینکه در متن قرارداد پایه، چک را امانی تلقی کنیم.

چک عادی، صرفاً دارای مبلغ، تاریخ، نام دارنده و امضای صادرکننده است، و صادرکننده متعهد شده است که در تاریخ چک، مبلغ آن را در بانک محال علیه داشته باشد اما در چک امانی صدور آن اصل بر وصول آن نیست.

بلکه چک امانی به صورت امانت و تضمین انجام تعهدی در اختیار دارنده یا طرف قرارداد قرار می گیرد و در صورتی که متعهد قرارداد یا صادرکننده آن برخلاف توافقات و تعهدات قراردادی عمل کند، دارنده چک امانی به موجب مفاد آن قرارداد می تواند نسبت به وصول آن اقدام کند و موجبات کیفری دیگر شامل حال ایشان نمی شود.

ماهیت کیفری چک امانی

همانطورکه در مطالب پیشین، گذری مختصر نسبت به وصف کیفری چک امانی شد؛ به موجبات مفاد قانون صدور چک، اگر چکی با وصف امانی از جمله تضمین انجام کار یا تعهد نسبت به کار و یا اینکه هر چند در متن چک تضمین یا تعهد بر انجام کاری قید نشده باشد.

اما با توجه به قراردادی یا هر طریق دیگری بتوان در دادگاه اثبات کرد که چک از بابت تضمین یا تعهد انجام کار یا امانی صادر شده است، دیگر ماهیت کیفری ندارد و دارنده آن چک حتی اگر محق باشد، بایست یا از طریق اداره ثبت یا دادگاه عمومی حقوقی نسبت به مطالبه آن و توقیف اموال صادرکننده اقدام کند.

متن امانی بودن چک

متنی که در روی چک قید می شود تا آن را امانی کند بستگی به قرارداد پایه یا تعهدات پایه ای که منجر به صدور چک امانی شده است دارد.

در واقع ممکن است چک از بابت تضمین سرمایه مشارکتی مدنی صادر شده باشد، یا چک از بابت تضمین حسن انجام کار یک کارگر یا کارمند صادر شده باشد، و یا اینکه چک از بابت تضمین پرداخت اقساط مهریه یک زن صادر شده باشد که همه اینکه می شود موضوع وصف چک امانی و صراحتاً نیازی نیست در متن چک این موضوعات قید گردد.

چون فضای کافی برای نوشتن کامل تعهدات پایه وجود ندارد و اگر چک از بابت تضمین سرمایه مشارکت مدنی صادر شده است، صرفاً به قید تضمین سرمایه مشارکت مدنی قرارداد شماره فلان اکتفاء کنید و یا اگر از بابت تضمین حسن انجام کار صادر می شود، صرفاً به قید تضمین حسن انجام کار قرارداد شماره فلان و یا اگر قراردادی در کار نیست، تاریخ توافق قید گردد، اکتفاء شود و حتماً نبایست قید گردد که چک امانی است بلکه تعابیر متفاوت می تواند نتیجه یکسان داشته باشد.

قید شماره چک امانی در قرارداد پایه

عموماً چک امانی از بابت قراردادی پایه صادر می شود یعنی ابتدائاً قراردادی اعم از مشارکت، تأسیس شرکت، تأسیس کسب و کار، انجام تعهد یا کار و … تنظیم می شود و طرفین از بابت تضمین تمامی این تعهدات ممکن است چکی صادر کنند و در اختیار طرف دیگر قرارداد بگذارند، در این صورت پرسشی مطرح می شود مبنی بر اینکه

• آیا حتماً باید در متن قرارداد پایه شماره چک یا سایر اطلاعات آن را بنویسیم یا صرف اینکه در متن چک این وصف امانی قید شده باشد، کافیه؟

پیشنهاد بنده این است که اگر از بابت تضمین انجام تعهدات قرارداد یا هر تضمین دیگری قصد صدور چک امانی را دارید، در قالب ماده ای مستقل بر این امانی بودن چک تأکید کنید با این عنوان که ” چک به شماره ……. به تاریخ …… در وجه …….. با ماهیت تضمین ……… صادر و در تاریخ …….. در اختیار آقا/خانم ……. قرار گرفت” که این ماده بودنش به از نبودنش هست حتی اگر در متن چک به امانی بودن آن اشاره کرده باشید چون بعدها در دادگاه ممکن است این ماده که در متن قرارداد قید شده، به کمک صادرکننده آن بیاید.

عدم قید تاریخ بر روی چک امانی

چک امانی یا تضمین انجام تعهدات یا سرمایه عموماً با هدف نقد شدن یا وصول وجه آن صادر نمی شود یعنی انگیزه صادرکننده و دارنده آن صرفاً در اختیار داشتن چک تا زمانی است که یکی از طرفین برخلاف تعهدات قرارداد عمل کند که در این صورت با قید تاریخ بر روی چک نسبت به وصول آن اقدام می کند در واقع وصول وجه چک عملی ثانویه نسبت به چک امانی محسوب می شود.

بدین معنا که ابتدا نقض تعهد شکل می گیرد سپس دارنده با قید تاریخ نسبت به وصول آن اقدام می کند.

پس چک امانی به صورت عام بدون تاریخ صادر می شود البته این امر نافی این نیست که چک، تاریخ داشته باشد، برای مثال از بابت صدور چک تخلیه عین مستأجره، چون مدت اعتبار قراردادهای اجاره یکسال است، چک به تاریخ آخرین روز اعتبار قرارداد اجاره صادر می شود و در سایر قراردادهای مدت دار چک به تاریخ آخرین روز آن قرارداد پایه صادر می شود.

اعتبار چک امانی حامل

صدور چک امانی به صورت حامل به هیچ وجه توصیه نمی شود؛ اگر قصد صدور چک امانی دارید حتماً هویت منتفع از این چک را مشخص کنید چون چک حامل در حکم پول است و با قبض و اقباض قابل نقل و انتقال می باشد و صرف اینکه چک امانی است از تعهدات صادرکننده آن نمی کاهد چون اصل غیرقابل استناد بودن ایرادات ایجاب می کند که دارنده غیر مستقیم و با حسن نیت بتواند نسبت به مطالبه چک اقدام کند.

در نتیجه چک حامل امانی اعتبار دارد ولی از ابتدای سال ۱۴۰۰ با صدور دسته چک های جدید صیادی دیگر نمی توان چک حامل صادر کند حتی با داشتن وصف امانی.

نتیجه گیری

اینکه قانون جدید صدور چک اصلاحی ۱۳۹۷، چک صیادی را با الزامات و قوانین جدید مورد قانونگذاری قرار داده است و محدودیت هایی برای صادرکننده آن از جمله عدم صدور چک حامل، الزام به ثبت عملیات صدور چک در سامانه صیاد ایجاد کرده و این محدودیت ها مانعی برای صدور چک امانی ایجاد نمی کند.

بلکه صدور چک امانی را دیگر به طریق گذشته نمی پذیرد بلکه اگر کسی قصد صدور چک امانی را دارد، بایست پس از صدور کاغذی چک به سامانه صیاد مراجعه کند و اطلاعات آن چک از جمله مبلغ، تاریخ، کد ملی دارنده نخست و نام گیرنده را درج کند تا عملیات صدور چک به حکم قانون صدور چک معتبر باشد.

نتیجتاً اگر قصد صدور چک امانی از بابت تعهدات و تضمینات قرارداد یا توافقی را دارید، حتماً الزاماتی که در این نوشتار تشریح گردید را در نظر بگیرد تا متعاقباً از حجم مشکلات و مصائبی که ممکن است گریبان گیر صادرکننده یا دارنده شود، پیشگیری کرده باشید.

سؤالات متداول