چک در قانون تجارت و مقایسه آن با قانون صدور چک
طبق ماده۳۱۰ قانون تجارت چک نوشته ای است که به موجب آن صادرکننده وجوهی را که در نزد محال علیه دارد کلاً یا بعضاً مسترد یا به دیگری واگذار می نماید.
در تعریف این سند با توجه به ماده فوق و ماده۲ قانون صدور چک نوشته اند:
«ورقه ای که به وسیله آن صادر کننده مبالغی را که بانک در حساب او نگهداشته خود برداشت می کند و یا به بانک دستور می دهد که آن را به شخص ثالث یا به حواله کرد شخص مزبور پرداخت کند.»
دسترسی سریع به عناوین:
انواع چک
انواع چک طبق قانون صدور چک عبارتند از: چک عادی تایید شده، تضمین شده، مسافرتی و الکترونیکی.
یکی از انواع چک تضمین شده نیز چک بین بانکی است که بنا به درخواست مشتری توسط یکی از شعب بانک، جهت واریز به حساب معینی نزد یکی از شعب سایر بانکها صادر می گردد. چک بانکی نیز چکی است که طبق درخواست مشتری توسط بانک در وجه اشخاص حقیقی یا شرکت های حقوقی با استفاده از رمز مخصوص صادر و در کلیه شعب بانک قابل نقد کردن می باشد. چک مسافرتی را در زبان عامیانه «تراول چک» نیز می نامند.
تشریفات صدور چک
در چک باید محل و تاریخ صدور قید شده و به امضای صادرکننده برسد پرداخت وجه نباید وعده داشته باشد. قابل ذکر است که قید کلمه چک در روی ورقه الزامی نیست. البته روی کلیه ورقه های چک که توسط بانکها چاپ می شود کلمه چک قید می شود.
چگونه چک بنویسیم؟ چطور چک را بنویسم؟
برای درست نوشتن چک شرایطی وجود دارد که عبارتند از:
- نوشته متن چک قلمخوردگی نداشته باشد: بایستی به هنگام نوشتن چک از قلمخوردگی و مخدوش شدن چک پرهیز نمود. قلمخوردگی چک میتواند از موجبات مسئولیت و تعقیب کیفری برای صادر کنندۀ چک محسوب شود؛ بنابراین، بایستی عبارت و اعداد متن چک، بدون قلمخوردگی و با خطی خوانا و حتیالامکان زیبا نوشته شود.
- متن چک دارای خط و رنگ واحد باشد: تحریر تمام عبارات و اعداد متن چک حتماً با خط واحد و با خودنویس یا خودکار و با یک رنگ انجام شود. استفاده از دستگاههای پرفراژ یا نرمافزارها و چاپگرهایی که امکان چاپ ارقام و عبارات روی برگههای چک را فراهم میکند نیز مفید خواهد بود.
- تحریر عدد صفر: هنگام نوشتن متن چک عدد صفر را به صورت گرد و تو خالی بنویسید بهگونهای که نقطه با عدد ۵ مشتبه نگردد.
در تمام ستونها و محلهای روی چک که اعداد یا عباراتی نوشته میشود پس از نوشتن و دقیقاً در پایان آن با کشیدن خط پر رنگ ممتد یا با گذاردن علامت ضربدر در جاهای خالی، عبارات و اعداد را ببندید تا بدین ترتیب احتمال جعل و دستکاری متن چک کاهش پیدا کند. - امضا چک: باید به هنگام امضا چک، امضای شما منطبق با نمونه امضای بانکی باشد؛ لذا امضای روی چک را با همان نمونه امضای بانکی که هنگام افتتاح حساب معرفی کردهاید انجام دهید. عدم مطابقت امضای روی چک با نمونه امضای بانکی میتواند مستوجب مسئولیت و تعقیب کیفری باشد.
آیا درج اسم کنار امضا لازم است؟
هنگام معرفی امضا به بانک؛ یعنی زمانی که برای افتتاح حساب به بانک مراجعه میکنید و نیز هنگام امضا چک، به خط خود نام و نام خانوادگی خود را داخل امضا یا زیر امضا یا کنار امضایتان به عنوان بخشی از امضا بنویسید؛
به عبارتی اگر امضا شما مرکب از یک عبارت (نام و نام خانوادگی) و یک شکل (شکل و علامتی که به عنوان امضا انتخاب کردهاید) باشد امکان جعل امضای شما به وسیله دیگران کاهش پیدا کرده و در صورت جعل، اثبات جعل و شناسایی جاعل را سادهتر میکند.
- مندرجات اختیاری چک
- تعیین نام کسی که چک در وجه او صادر می شود
- قید ضمانت
- قید عدم ظهرنویسی
- قید علت صدور چک
امضا چک تنظیم شده توسط اشخاص ثالث چگونه است؟
اگر به عنوان مدیر و صاحب امضای مجاز شرکت یا وکیل یک شخص حقوقی، چک را امضا میکنید در حالی که مندرجات متن چک را واحدها و افراد دیگری تنظیم کردهاند لازم است قبل از امضا چک، صحت فرآیند صدور چک و مستندات و سوابق آن را به ویژه در مورد چکهای با ارقام زیاد، کنترل نمایید.
وجود چک در دست دارندۀ آن، به معنی بستانکاری مشارالیه از شما تلقی شده و اثبات اینکه او واقعاً بستانکار نیست یا چک اشتباهاً صادر شده یا اشتباهاً به کسی تحویل داده شده یا در محاسبه و تحریر ارقام اشتباه شده با شما خواهد بود و تا زمانی که این امر اثبات نشده و حکم مربوطه از دادگاه اخذ نگردیده، مسئولیتهای کیفری و مدنی آن از جمله پرداخت وجه چک، به عهدۀ صادرکننده خواهد بود.
تاریخ چک چه تاثیری دارد؟ چگونه تاریخ چک را بنویسیم؟
ذکر تاریخ به حروف، ارجحیت دارد؛ اما اگر قصد دارید تاریخ را با حروف و اعداد بنویسید بهتر است تاریخ چک را به روز، ماه و سال (هم با حروف و هم با اعداد) بنویسید و دقت کنید بین تاریخ با حروف و تاریخ با اعداد مغایرت نباشد.
در نوشتن مبلغ چک دقت زیادی لازم است. معمولاً بیشترین قلمخوردگی متن چکها مربوط به تاریخ و مبلغ است. پس از آنکه مبلغ چک از نظرتان قطعی شد آن را هم به حروف و هم به اعداد و به واحد رسمی پول کشور «ریال» و معادل آن به «تومان» با یک خودنویس تحریر نمایید.
برای اینکه جنبه کیفری چک ساقط شود و موعد دار بودن آن مشخص گردد کنار امضا، تاریخ صدور (روز) را علاوه بر تاریخ سررسید قید کنید.
قید «بابت و در وجه» در متن چک
روی چک دقیقاً قید کنید که چک را بابت چه معاملهای یا چه تعهدی و در واقع از چه بابت صادر کردهاید. این امر به لحاظ اثباتی و از جنبه تعیین نوع و مورد معامله و تعهد، بسیار با اهمیت است و ایفای تعهد یا ادای دین از ناحیۀ شما را ثابت میکند.
به عنوان مثال اگر روی چک قید کنید: «در وجه آقای … بابت خرید یک دستگاه سواری …» بدین وسیله اثبات وقوع معامله راجع به آن خودرو و اثبات ایفای تعهد و پرداخت ثمن از ناحیه خود را امکانپذیر و آسانتر میکنید.
البته بانکها به شروط قید شده یا بابت و علت معامله توجهی نکرده و قانوناً ملزم به پرداخت وجه چک میباشند.
دستور پرداخت مقید یا مشروط
مقید یا مشروط بودن دستور پرداخت موجب بطلان یا خارج شدن سند از عداد اسناد تجاری نیست بلکه قید یا شرط درنظر بانک کان لم یکن تلقی می شود ولی در دادگاه در برابر دارنده قابل استناد است.البته اگرچه چک مشروط با حفظ وصف سند تجاری همچنان مشمول مقررات قانون تجارت خواهد بود.طبق بند ب ماده۱۳ قانون صدور چک چنین چکی قابل تعقیب کیفری نیست.
صدور چک از حساب مسدود
چنانچه شخصی از حساب مسدود خود چک صادر کند و یا با وجودی که می داند در حسابش موجودی ندارد چک صادر نماید، عمل او مجرمانه و قابل پیگرد قضایی است. رسیدگی به این شکایت خارج از نوبت و فوری است.
چک واریز به حساب
از آنجا که بانکها به موجب قرارداد حساب جاری اصولاً مکلف به تبعیت از دستور صاحب حساب هستند چنانچه چک در وجه حساب جاری صادر شود با علم به اینکه حساب جاری شخصیت حقوقی ندارد تا بتوان در وجه او چک صادر نمود چنین تلقی می کنند که چک در وجه صاحب حساب صادر شده است اما دارنده حق ندارد که وجه آن را نقداً وصول کند. در واقع بانک گشاینده حساب جاری یا حساب صادرکننده چک می تواند با درج عبارت واریز به حساب یا عبارت مشابه در متن چک پرداخت نقدی آن را منع کند. در این صورت وجه چنین چکی فقط قابل واریز به یک حساب بانکی خواهد بود.
وقتی چک برگشت خورد چیکار کنیم؟
شکایت کیفری
استفاده از چک به عنوان وسیله پرداخت در جامعه بسیار رایج شده است، منتها همیشه چک پرداخت نمی شود و گاهی برگشت میخورد. در این حالت هم می توانید به دادگاه حقوقی یا کیفری مراجعه کنید و هم از طریق اجرای ثبت می توانید اقدام کنید.
چک کیفری چه شرایطی دارد؟
صادرکنندۀ چک باید در تاریخ مندرج در آن معادل مبلغ مذکور در بانک محالعلیه وجه نقد داشته باشد و نباید تمام یا قسمتی از وجهی را که به اعتبار آن چک صادر کرده است به صورتی از بانک خارج نماید یا دستور عدم پرداخت وجه را بدهد و نیز نباید چک را به صورتی تنظیم نماید که بانک به عللی از قبیل عدم مطابقت امضا یا قلمخوردگی در متن چک یا اختلاف در مندرجات چک و امثال آن از پرداخت وجه چک خودداری نماید …»
بیشتر بخوانید: چک حقوقی و کیفری
اگر چکی شرایط لازم برای شکایت کیفری را داشته باشد شاکی باید شکوائیۀ خود را در دادسرایی که بانک محالعلیه صادرکننده گواهی عدم پرداخت در حوزه قضائی آن قرار گرفته است مطرح نماید. برای مثال اگر چک شما در شعبه بانک در شهر کرج برگشت خورده و گواهی عدم پرداخت در کرج صادر شده باید برای شکایت کیفری به دادگاه کرج مراجعه کنید.
شاکی باید کارهایی قبل از اقدام انجام دهد که عبارتند از:
دریافت گواهی عدم پرداخت از بانک: دارندۀ چک باید در تاریخ صدور چک به بانک مراجعه کرده و در صورت عدم پرداخت چک از طرف بانک به هر دلیل از جمله نبود محل یا عدم مطابقت امضا یا دستور عدم پرداخت از طرف صادرکننده و… ظرف ۶ ماه از بانک درخواست گواهی عدم پرداخت چک (برگشت) را بنماید.
تنظیم شکوائیه بر اساس گواهی عدم پرداخت: بعد از دریافت گواهی عدم پرداخت چک، دارندۀ چک باید ظرف مهلت ۶ ماه از تاریخ برگشت چک با تنظیم شکوائیه به دادسرای صالح مراجعه نماید.
چه اقدامات و مراحلی لازم است تا شکوائیۀ تبدیل به یک پروندۀ کیفری «جرم صدور چک پرداخت نشدنی» در دادسرا گردد؟
شاکی باید از دو جهت تمبر باطل نماید.
الف) تمبر تصدیق اوراق تقدیمی به دادگاه: طبق بند ۱۱ قانون وصول برخی از درآمدهای دولت و مصرف آن در موارد معین هزینه تطبیق اوراق با اصل آنها در دفاتر دادگاهها و دیوان عدالت اداری و سایر مراجع «۲۰۰۰ ریال» میباشد.
ب) تمبر هزینه شکایت کیفری: که مطابق بند ۱۹ قانون وصول برخی از درآمدهای دولت و مصرف آن در موارد معین مصوب سال ۱۳۷۲ هزینه شکایت کیفری علیه صادر کنندۀ چک بلامحل با توجه به مبلغ چک از این قرار است:
- تا مبلغ یک میلیون ریال (۱.۰۰۰.۰۰۰ ریال): پانزده هزار ریال+ پنجاه هزار ریال
- نسبت به مازاد تا ده میلیون ریال (۱۰.۰۰۰.۰۰۰ ریال): چهل هزار ریال
- مازاد بر ده میلیون ریال (۱۰.۰۰۰.۰۰۰ ریال): یکصد و پنجاه هزار ریال
مرحله دوم (تحویل پرونده به معاونت ارجاع) است. شاکی بعد از ابطال تمبر و مصدق نمودن تمام اوراق کپی، شکوائیۀ خود را در دادسرا به قسمت معاونت ارجاع تقدیم میکند. معاون ارجاع پس از بررسی پرونده در صورت نبودن مانع (رعایت صلاحیت ذاتی و محلی و هزینه و ابطال تمبر) ممکن است با توجه به رویۀ موجود، دو حالت پیش آید؛
اول- ارجاع پرونده به کلانتری مربوطه: در این حالت قبل از ثبت پرونده در دادسرا پرونده به کلانتری که جرم در حوزۀ آن اتفاق افتاده یا در حوزه آن کشف شده یا متهم در حوزۀ آن دستگیر شده ارجاع داده میشود تا تحقیقات لازم توسط کلانتری مربوطه انجام شود.
در این صورت شاکی باید با توجه به محل ارتکاب جرم یا کشف آن به کلانتری مربوط به قسمت (معاضدت قضائی) مراجعه کرده و پس از دستور رئیس بخش مربوطه شکوائیه خود را به قسمت ثبت رایانه تحویل نماید.
پس از ثبت شکوائیه باید آن را در اختیار یکی از ضابطین دادگستری که در آن محل (معاضدت قضائی) مشغول به کار هستند قرار دهد تا اطلاعات و تحقیقات دستور داده شده توسط ضابطین دادگستری مربوطه انجام گیرد و پرونده دوباره به دادسرا ارجاع داده شود.
دوم- ارجاع پرونده به یکی از شعب دادیاری یا بازپرسی: در این حالت شاکی پس از تحویل شکوائیه از معاونت ارجاع باید به دادیاری یا بازپرس مشخص شده که قسمت پایین شکوائیه نوشته میشود، مراجعه کرده تا پرونده در آن شعبه ثبت گردد.
ارسال پرونده از کلانتری به شعبه مربوطه
وقتی کلانتری تحقیقات مقدماتی که مقام قضائی دستور داده بود را انجام داد به شاکی و مشتکیعنه از طریق ابلاغ اخطاریه میفرستد که در تاریخ …… ساعت ……. در شعبه …….. در دادسرا …….. حاضر باشید. در این زمان پرونده را به شعبه مربوطه ارسال میکنند و بازپرس یا دادیار محترم با بررسی محتویات پرونده تحقیق و بازپرسی و استنطاق از طرفین شکوائیه و شهود آنها و …… تصمیم قضائی خود را خواهد گرفت.
شماره ثبت پرونده خود را در دادسرا و کلانتری دقیقاً یادداشت و نگهداری نمایید؛ زیرا در آینده برای پیگیری پرونده لازم خواهد شد.
چک حقوقی
وقتی چک برگشت میخورد هم میتوانیم شکایت کیفری کنیم و هم دادخواست حقوقی بدهیم. شکایت کیفری و اقامه دعوای حقوقی هرکدام شرایطی دارند.
چک حقوقی شش مورد است که قانونگذار این شش مورد را غیر کیفری دانسته است:
- چکهای سفید امضا: چک سفید امضا چکی است که صادرکننده یا صادرکنندگان آن را امضا نموده و تعیین میزان مبلغ مندرج در چک را به گیرندۀ آن تفویض کردهاند خواه سایر شرایط تکمیلی را (از جمله تاریخ مندرج، نام دارنده و…) در چک قید نماید یا ننماید.
- چکهای تضمینی: چکهایی که بابت تضمین انجام معامله یا تعهد داده شده است جنبه کیفری ندارند. بنابراین ممکن است طرفین در انجام معاملهای برای اطمینان خاطر از انجام آن یا اجرای تعهد ضمانت نامهای نقدی (وجه التزام) یا غیرنقدی (اوراق بهادار، سند مالکیت، اسناد تجاری) بدهند.
- چکهای مشروط: منظور از چک مشروط، چکی است که وصول آن منوط به تحقق شرطی شود.
- چکهای وعدهدار: چکهایی هستند که تاریخ صدور آنها با تاریخ سررسید شان متفاوت میباشد.
- چکهای بدون تاریخ: چکهایی هستند که تمام مندرجات چک از طرف صادرکننده یا نمایندۀ او تکمیل شده و درج تاریخ وصول آن به دارنده یا ایادی مابعد از آن تفویض گردیده است.
برای اقامه دعوای حقوقی درمورد چک کجا باید دادخواست بدهیم؟
ماده ۹ قانون شوراها مصوب سال ۱۳۹۴ مقرر میدارد: «… قاضی شورا با مشورت اعضای شورای یک رسیدگی و مبادرت به صدور رأی مینماید:
الف) دعاوی مالی تا نصاب دویست میلیون (۲۰۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال…» بنابراین، اگر خواسته دعوی مطالبه طلب تا ۲۰ میلیون تومان باشد باید دادخواست را به شورای حل اختلاف تقدیم نماییم چون مراجع مشارالیه صلاحیت رسیدگی به آن را دارند.
درمورد مبالغ بالاتر طبق ماده ۱۰ قانون آیین دادرسی مدنی که اشعار میدارد: «رسیدگی نخستین به دعاوی، حسب مورد در صلاحیت دادگاه عمومی و انقلاب است …» باید دعوی خود را در دادگاه عمومی حقوقی بدوی طرح نماییم.
در صورتی که سند مستند دعوی، لازمالاجرا باشد؛ یعنی، سند رسمی یا عادی که بدون صدور حکم از دادگاه قابل صدور اجراییه برای اجرا مدلول سند باشد مانند سند رسمی طلب و چک. در این صورت خواهان میتواند برای مطالبه وجه آن به مرجع شبه قضائی (اجرای ثبت) مراجعه نماید تا با رعایت مقررات قانون ثبت اسناد و املاک و آییننامه اجرایی اسناد لازم اجرا مصوب ۱۳۸۷ نسبت به این طلب اجراییه صادر شود.
درمورد صلاحیت محلی نیز چهار مرحله مطرح است:
- مرحله اول (اقامتگاه خوانده): دعوی باید در دادگاهی اقامه شود که خوانده در حوزه قضائی آن اقامتگاه دارد.
- مرحله دوم (محل سکونت موقت خوانده): در صورتی که خوانده در ایران اقامتگاه نداشته باشد دعوی باید در دادگاهی اقامه شود که خوانده در حوزه قضائی آن سکونت موقت دارد.
- مرحله سوم (محل استقرار اموال غیرمنقول): در صورتی که خوانده نه اقامتگاه و نه محل سکونت موقت در ایران داشته باشد دعوی باید در دادگاهی اقامه شود که خوانده در حوزه قضائی آن اموال غیرمنقول داشته باشد.
- مرحله چهارم (محل اقامت خواهان): در صورتی که خوانده نه محل اقامت، نه محل سکونت موقت و نه اموال غیرمنقول داشته باشد خواهان میتواند دعوی را در محل اقامت خود اقامه نماید.
چه چک هایی از طریق اجرای ثبت قابل وصول هستند؟
مطابق ماده ۲۳ اصلاحی اخیر تمامی چکها از طریق اجراییه ثبت قابلیت وصول دارند مگر:
- در متن چک، وصول وجه آن منوط به تحقق شرطی نشده باشد.
- در متن چک قید نشده باشد که چک بابت تضمین انجام معامله یا تعهدی است.
- گواهینامه عدم پرداخت به دلیل دستور عدم پرداخت طبق ماده (۱۴) این قانون و تبصره های آن صادر نشده باشد.
در این خصوص ماده ۱۸۸ آییننامه اجرای اسناد لازم الاجرا مصوب سال ۱۳۸۷ مقرر میدارد: «اگر عدم پرداخت وجه چك به علت عدم مطابقت امضای زیر چك با امضای كسی كه حق صدور چك را دارد و همچنین فقدان مهر در اشخاص حقوقی باشد در اداره ثبت اجراییه صادر نخواهد شد.»
معایب اجرا از طریق اداره ثبت اسناد
- الف- هزینه اقدام از طریق اجرای ثبت۵% مبلغ مورد اجرا است که در مقایسه با هزینه دادرسی۵/۱ و ۲ درصدی درخواستی دادگستری به مراتب بیشتر است.
- ب- اجرا از طریق ثبت تنها علیه صادرکننده امکان پذیر است.
- ج- استفاده از امتیاز مذکور در ماده۲ ق.ن.ا.م.م یعنی حبس محکوم علیه مختص به اقدام از طریق دادگستری است.
- د- اجراییات ثبت خسارت تاخیر تادیه و حق الوکاله وکیل را قابل وصول نمی دانند.
همزمانی شکایت کیفری و اجرای ثبت
طبق ماده۲۵۴آیین نامه اجرای مفاد اسناد رسمی لازم الاجرا و طرز رسیدگی به شکایت از عملیات اجرایی مصوب۱۳۵۵ همزمان می توان ضمن شکایت کیفری درخواست صدور اجراییه ثبتی علیه صادرکننده چک نمود.
موارد صدور اجرائیه کدامند؟
صدور اجرائیه مطابق اصلاحات جدید قانون چک شامل موارد ذیل می گردد:
- وجه چک
- خسارت تأخیر تأدیه
- دستور عدم پرداخت در چک
طرفین اجراییه برای چک چه کسانی هستند؟
دارندۀ چك كه حق تقاضای صدور اجراییه دارد اعم است از كسی كه چك در وجه او صادر گردیده یا به نام او ظهرنویسی شده یا حامل چك (در مورد چكهای در وجه حامل) به عبارت دیگر مقنن فقط به دارنده اجازه تقاضای صدور اجراییه را داده است.
منظور از «دارنده» اشخاص ذیل میباشند:
- کسی است که چک در وجه او صادر گردیده است یا قائممقام او؛
- کسی است که چک به نام او پشتنویسی شده است یا قائممقام او؛
- حامل چک در مورد چکهای در وجه حامل.
علیه چه اشخاصی اجراییه صادر میشود؟ در این خصوص با توجه به تعداد افراد دخیل در صدور یا ظهرنویسی چک تقسیمبندی ذیل مفید خواهد بود.
وقتی که یک نفر چک را صادر کرده
در این مورد ممکن است دو حالت پیش آید: صادر کنندۀ چک یک نفر باشد بدون اینکه از سوی اشخاص دیگر چک ظهرنویسی شده باشد یا صادرکنندۀ چک یک نفر باشد؛ ولی ظهر چک از سوی اشخاص ثالثی تحت هر یک از این عناوین (وکالت، وثیقه، انتقال) امضا شده باشد. در هر دو حالت دارندۀ چک فقط میتواند علیه صادرکنندۀ چک درخواست صدور اجراییه نماید.
وقتی که چک به اشتراک صادر شده
در صورتی است که صدور چک مستلزم امضا بیش از یک نفر باشد معمولاً صدور اسناد تجاری شرکتها به این شیوه است دارندۀ چک میتواند علیه تمام امضاکنندگان تقاضای صدور اجراییه را بنماید و مسئولیت آنها در قبال پرداخت وجه چک به صورت تضامنی خواهد بود. اعلام جرم علیه صادرکنندۀ چک مانع از درخواست صدور اجراییه برای وصول وجه چک از طریق اداره ثبت نخواهد بود.
بنابراین، در صورتی كه چك به وكالت یا نمایندگی از طرف صاحب حساب صادر شده باشد صادركنندۀ چك و صاحب حساب متضامناً مسئول پرداخت وجه چك بوده و به تقاضای بستانكار اجراییه علیه آنها بر اساس تضامن صادر میشود. در مواردی كه صاحبان حساب متعدد بوده و چك با امضای احدی از آنان باشد اجراییه علیه امضاكننده نسبت به مبلغ چك صادر میگردد. در مورد چكهای وعدهدار اجراییه پس از سررسید صادر خواهد شد.