کودک همسری چیست و چه پیامد ها و عواقبی دارد؟

کودک همسری ‎امروزه ‎به ‎یکی از دغدغه های‎ فعالان ‎اجتماعی ‎تبدیل‎ شده‎ است.‎ این‎ موضوع‎ از ‎یک سو دارای سبقه‎ تاریخی‎ و ‎شرعی ‎است‎ و‎ از ‎سوی ‎دیگر ‎دارای‎ ابعاد ‎روانشناختی، ‎اجتماعی،‎ تربیتی و ‎پزشکی‎ می باشد.‎

با وجود این که تحقیقات متعدد حاکی از آسیب های متعدد پدیده کودک همسری است این پدیده در برخی از نقاط کشور امری شایع است.

نتایج حاصل از این بررسی نشان می دهد که علل فرهنگی، فقر و محرومیت، بی سوادی، اختلالات روانی والدین، تک والد بودن طفل از جمله مهم ترین علل وقوع چنین ازدواج هایی است که می تواند پیامدهای غیر قابل جبرانی به همراه داشته باشد.

در این بخش درباره ی ابعاد مختلف کودک همسری مطالبی ارائه خواهد شد.

تعریف کودک همسری

بر طبق تعریف صندوق کودکان سازمان ملل متحد (UNICEF)، ازدواج کودکان یا کودک همسری نوعی ازدواج رسمی یا غیررسمی است که در آن فرد پیش از رسیدن به ۱۸ سالگی وارد پیمان زناشویی می شود.

وقوع ازدواج در سنین خردسالی و به تعبیر مشخص کودکی که در کنواکسیون های جهانی تا ۱۸ سالگی را در بر می گیرد، پدیده ای است که در اکثر جوامع توسعه نیافته، سنتی و بسته روی می دهد.

این پدیده واقعیتی هم برای دختران و هم برای پسران است.

علل کودک همسری

ارزش های سنتی و مذهبی در راستای حفظ آبرو و شرف خانوادگی در زمینه فرهنگی در راستای نظام پدرسالاری از عوامل مؤثر بر ازدواج کودکان در ایران محسوب می شود.

آسیب های اجتماعی خانواده ازجمله فقر، محرومیت از تحصیل، اعتیاد و مهاجرت در راستای کاهش بار اقتصادی و تأمین هزینه های ناشی از اعتیاد خانواده از دیگر عوامل ازدواج زودرس کودکان در ایران محسوب می شود.

1. فقر: مهم ترین عامل کودک همسری فقر است. خانواده ها معمولا برای ازدواج دخترشان پولی بابت مهریه و شیربها و . . . مطالبه می کنند؛ بنابراین، ازدواج دختر در سنین کودکی نه تنها از هزینه های خانوار شامل هزینه تغذیه، تحصیل و پوشاک کم می کند؛ بلکه سود و منفعت مادی و اقتصادی نیز برای خانواده فراهم می کند.
2. جلوگیری از فساد اخلاقی: یکی دیگر از دلایل کودک همسری فساد اخلاقی جامعه است. اگرچه بر اساس قانون، بارداری پس از ازدواج رخ می دهد، اما در مواردی بارداری پیش از ازدواج نیز دیده می شود. همین موضوع بخصوص در جوامعی که بارداری خارج از حریم ازدواج موجب شرمساری خانواده ها است، به پدیده کودک همسری تمایل نشان می دهند. این دیدگاه غلط نه تنها راه حل جلوگیری از فساد اخلاقی نیست بلکه خود به نوعی در حال حاضر مفسده بر انگیز شده است.
3. جلوگیری از ازدواج دیرهنگام جوانان: دیدگاه غلط دیگری که در برخی از خانواده ها وجود دارد، این است که ازدواج زود هنگام از ازدواج در سنین بالا جلوگیری می کند و به نوعی ازدواج در سن بالا را اشتباه می انگارند. اما این سستی فقط محدود به سن نیست و می تواند دلایل مختلفی ازجمله اوضاع اقتصادی، احساس محدود شدن با ازدواج و عواملی از این قبیل دخیل باشند که قابل تأمل است.
4. اعتیاد: در مناطق و محلات معضل خیز کشور، بسیاری از دختران کم سال، به دلیل تأمین هزینه‌های ناشی از اعتیاد خانواده مجبور به ازدواج شده‌اند.
5. مهاجرت: مهاجرت معمولاً به دلایل متفاوتی مانند جنگ، فقر، تمایل به شهرنشینی، بیکاری و…. اتفاق می‌افتد؛ که در بسیاری از موارد به دلایل فقر شدید اقتصادی، و آسیب های ناشی از حاشیه ‌نشینی، پدیده ازدواج کودکان در میان مهاجران مشاهده شده است.

عواقب کودک همسری

• تبعات جسمی و روانی: ممکن است دختران در سنین کمتر از ۱۸ و ۲۰ سالگی و گاهی ۲۵ سالگی به بلوغ فیزیکی نرسند؛ این مسئله عوارضی در این دوران خواهد داشت. همچنین ممکن است به دلیل رشد ناکافی لگن زنان، این موضوع مانع زایمان طبیعی شود و یا به دلیل نامرتب بودن عادت ماهیانه در سنین پایین، افراد کم خون باشند. با توجه به این موضوع وقتی بارداری در سنین پایین اتفاق می افتد، ذخیره استخوانی مادر به سمت جنین می رود. همچنین احتمالا مادر ازنظر روحی و روانی آمادگی بارداری ندارد و بالغ نیست.
• تبعات روانی کودک همسری شامل: شیوع اختلالات خلقی از جمله افسردگی، اختلالات اضطرابی، وسواس و اختلالات پانیک، فقدان رسیدن به استقلال شخصی و بلوغ فکری، جدایی از خانواده و دوستان و از دست دادن حمایت آن‌ها، می شود.
• تبعات اجتماعی: کودکی که ازدواج می کند، دوره کودکی اش تباه شده است. جامعه باید برای دفاع از این کودکان، اقدام جدی انجام دهد. زندگی متعادل، زندگی ای است که فرد همه برهه های زندگی اش را به خوبی سپری کرده باشد و در واقع، جامعه ای توسعه یافته است که کودکی توسعه یافته داشته باشد، اما زندگی برای کودکی که ازدواج کرده، نامتعادل خواهد شد، زیرا هرگز کودکی را مزه نکرده است؛ بنابراین اغلب این کودکان در بزرگسالی، نه تنها شهروندان خوبی نمی شوند، بلکه خیلی از آنها به دنبال این هستند که از جامعه خود به هر نحوی که شده، انتقام بگیرند.
• به طور کلی پیامدهای اجتماعی کودک همسری عبارت است از: ثبت نشدن ازدواج ها، نداشتن اوراق هویتی, ظهور پدیده کودک بیوه، خشونت خانگی، همسر آزاری، تن فروشی، فرار از خانه، کارتن خوابی، محرومیت تحصیلی، فاصله سنی زیاد با همسر، خودسوزی و خودکشی و… .
• تبعات حقوقی: ازدواج، عقدی است بین دو انسان که قصد تشکیل خانواده را دارند. تشکیل خانواده نیز همراه با بسیاری از قراردادها ازجمله خرید و فروش، اجاره و . . . همراه است که وقتی مرد و زن هنوز به سن قانونی نرسیده باشند توانایی انجام آنها را قانوناً نخواهند داشت؛ بنابراین ازدواج کودکان به غیراز تبعات روانشناسی که دارد با موضوع تشکیل خانواده و استقلال نیز در تضاد خواهد بود. همچنین از تبعات حقوقی کودک همسری طلاق و بیوه شدن دختران در سن کم و طلاق های عاطفی زوجین پس از افزایش سن اشاره کرد که موجب افزایش خیانت، فساد و بی بند و باری و اخلال در نظم عمومی کشور شود.

آمار کودک همسری در ایران

بر اساس گفته های معاونت پیشگیری از آسیب های اجتماعی سازمان بهزیستی کشور در سال ۱۳۹۵، ۱۷ درصد ازدواج دختران در ایران پیش از رسیدن به سن ۱۸ سالگی می‌ باشد.

طبق آمار ثبت شده در سازمان ثبت احوال کشور بر اساس آمار ۹ ماه اول سازمان ثبت احوال ایران ‌سال ۹۴، اعلام شد بیش از پنج ‌درصد زنانی که در این مدت ازدواج کرده‌اند کم‌تر از ۱۵‌ سال سن داشته‌اند یعنی ۲۸۲۴۲ نفر.

بیش از ۲۱۴ هزار ازدواج دختران ۱۵-۱۹ سال را نیز در این دوره از سال ثبت شده است.

بر اساس آمار رسمی ثبت شده بیش ترین آمار ازدواج و طلاق کودکان در استان های سیستان و بلوچستان، خوزستان، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی و غربی، فارس، زنجان، تهران، همدان و مازندران می‌ باشد.

کودک همسری در جهان

کودک همسری معضلی است که مختص به ایران نیست و به طور کلی مشکلی جهانی محسوب می شود. از همین رو یونیسف در این خصوص فعالیت های زیادی جهت فرهنگ سازی ارائه می دهد.

صندوق کودکان ملل متحد (یونیسف) در بیانیه‌ای که در این خصوص منتشر کرده، توضیح داد که مطابق تخمین پیشین این نهاد بین‌المللی در مجموع ۱۰۰ میلیون دختر طی دهه جاری در معرض خطر کودک همسری قرار داشتند که در مقایسه با ۱۰ سال گذشته ۱۵ درصد کاهش یافته بود.

اما شیوع ویروس کرونا با دامن زدن به گسترش فقر و آموزش از راه دور که در عمل موجب انزوای کودکان و کاهش دسترسی آنها به شبکه نهادهای پشتیبان شده، ۱۰ میلیون دختر دیگر را برای تن دادن به ازدواج در سن کودکی تحت فشار قرار خواهد داد.

یونیسف تصریح کرده که کودک همسری، ضمن آن که مانع ادامه تحصیل دختران می‌ شود، آنها را با تجربه زودهنگام خشونت خانگی و بارداری مواجه می‌ کند؛ تجربه‌ای که آثار منفی آن بر جسم و روان دختران قابل جبران نیست.

کودک همسری در اسلام

رای مشهور علمای شیعه درباره ی ازدواج کودکان را می توان به صورت زیر خلاصه نمود:

بلوغ از شرایط صحت عقد نکاح نیست. بنابر نظر فقهای شیعه، سن مسئولیت و تکلیف، سن بلوغ است که طبق قول مشهور در دختر ۹ سال و در پسر ۱۵ سال است و فرد زیر این سن کودک و غیر مکلف تلقی می شود. با این وجود آنان بلوغ را از شرایط صحت عقد در اسلام ندانسته و ازدواج دختر و پسر خردسال را معتبر می شمارند.

همچنین ولی قهری کودک حق تزویج او را قبل از سن بلوغ دارد.

لازم به ذکر است عقد نکاح کودک توسط ولی قهری پس از رسیدن وی به سن بلوغ عقدی لازم است و فرد نمی تواند آن را فسخ کند.

از طرف دیگر، نزدیکی با کودک دختر قبل از سن ۹ سالگی مجاز نبوده و حرام است.

گرچه عقد نکاح صحیح است اما شوهر قبل رسیدن به سن ۹ سالگی دختر که سن بلوغ است، نمی توان با وی نزدیکی کند.

در قرآن نیز آیه صریحی و روشنی در خصوص جواز ازدواج با کودکان وجود ندارد.

البته فقها به آیه ۴ سوره طلاق در این خصوص استناد می نمایند.

نتیجه گیری

ازدواج کودکان یا کودک همسری نوعی ازدواج رسمی یا غیررسمی است که در آن فرد پیش از رسیدن به ۱۸ سالگی وارد پیمان زناشویی می شود.

ارزش های سنتی و مذهبی در راستای حفظ آبرو و شرف خانوادگی در زمینه فرهنگی در راستای نظام پدرسالاری از عوامل مؤثر بر ازدواج کودکان در ایران محسوب می شود.

از همین رو، کودک همسری از حیث روانشناختی، اجتماعی، تربیتی و پزشکی می تواند آثار سوئی بر جسم و روح کودک بر جای گذارد از جهات گوناگون مورد انتقاد قرار گرفته است.

رای مشهور علمای شیعه درباره ی ازدواج کودکان را می توان به صورت زیر خلاصه نمود:

بلوغ از شرایط صحت عقد نکاح نیست. همچنین ولی قهری کودک حق تزویج او را قبل از سن بلوغ دارد.

سوالات متداول