اختلافی که در بین طرفین در امور قراردادی و غیر آن به وجود می آید ممکن است توسط دادگاه رسیدگی و حل اختلاف شود یا اینکه توسط داور رسیدگی شود. در واقع در کنار دادگاه های دادگستری که مرجع حل اختلاف بین مردم هستند، افراد می توانند اختلاف خود را به جای دادگاه نزد داور ببرند.
داوری در امور حقوقی
داوری حل و فصل اختلاف توسط شخص یا اشخاص ثالثی است که صلاحیت خود را برای رسیدگی به اختلاف از توافق طرفین کسب می کنند. داور ممکن است یک نفر یا چند نفر باشند.
لذا داوری ریشه در قرارداد و توافق طرفین دارد.
پس می توان گفت پذیرش داوری به اراده خود افراد بستگی دارد و این خود افراد هستند که تصمیم می گیرند به جای رفتن به دادگاه،
یک نفر را به عنوان داور انتخاب کنند یا حتی زمانی که اختلاف آن ها در دادگاه است توافق کنند که مثلا فلان شخص به جای دادگاه بینشان داوری کند.
در اینجا شخص داور هر شخصی می تواند باشد ممکن است یکی از آشنایان مورد اعتماد طرفین یا دوستان و… باشد اما به شرایط داور در ادامه اشاره خواهد. شد.
پس داوری که طرفین برای حل و فصل اختلاف خود انتخاب می کنند به تعبیری قاضی بین آن ها خواهد بود و درباره اختلاف آنان رای صادر می کند.
در ماده ۴۵۴ قانون آیین دادرسی مدنی به داوری اشاره شده است:
کلیه اشخاصی که اهلیت اقامه دعوا دارند می توانند با تراضی یکدیگر منازعه و اختلاف خود را خواه در دادگاه ها طرح شده یا نشده باشد و در صورت طرح در هر مرحله ای از رسیدگی باشد، به داوری یک یا چند نفر ارجاع دهند.
موافقت نامه داوری چیست؟
توافقی است که بین طرفین ایجاد می شود که به موجب آن تمام یا برخی از اختلافات بین افراد به داوری ارجاع می شود. این موافقت نامه ممکن است کتبی باشد یا شفاهی.
در صورت توافق طرفین بر ارجاع به داوری، لازم نیست حتما زمان توافق، داوران را مشخص کنند بلکه انتخاب داور بعدها انجام می شود.
وقتی که طرفین بر ارجاع اختلاف خود به داوری توافق می کنند؛ دیگر یکی از طرفین نمی تواند منکر آن شود یا آِن را به هم بزند مگر آن که دو طرف راضی باشند.
اما می خواهیم بدانیم این موافقت نامه داوری در چه زمان هایی منعقد می شود.
گاه به این شکل است که طرفین در یک قرارداد برای آنکه در صورت ایجاد اختلاف دچار شلوغی و هزینه های دادگاه نشوند در آن داوری توافق می کنند که اگر اختلافی به وجود آمد به داوری فلان اشخاص حل اختلاف می شود و دادگاه صلاحیت ندارد این نوع توافق را که قبل از به وجود آمدن اختلاف پیش بینی کرده اند را “شرط داوری” می نامند.
گاهی هم ممکن است در زمانی که اختلاف به وجود آمده است موافقت نامه یا توافق داوری را امضا کنند به عبارتی در مورد بالا موافقت نامه پیشا اختلاف بود و در این مورد موافقت نامه پسا اختلاف است.
داوری در زمان جریان دعوا
همانطور که گفتیم یکی از موارد توافق برای ارجاع به داوری زمانی است که دعوا در دادگاه در حال رسیدگی است در اینجا طرفین می توانند به داوری توافق کنند و حل اختلاف را از دادگاه به داوری واگذار کنند.
در این حالت دادگاه رسیدگی خود را متوقف می کند تا داور رسیدگی اش را انجام و به اتمام برساند.
این امر را که در ماده ۴۵۴ نیز اشاره شده در بالا ذکر کردیم. فرض کنیم دعوا در مرحله تجدید نظر است و طرفین به داوری توافق می کنند حال در اینجا داور می تواند رایی صادر کند که برخلاف رای دادگاه بدوی باشد.
به عبارتی در اینجا رای دادگاه بدوی توسط داور نقض می شود.
شرایط داور و تعیین داور / محدودیت های تعین داور
همان طور که گفتیم داوری نیازمند تراضی و رضایت طرفین است و طرفین هم باید برای توافق به داوری اهلیت داشته باشند، طبق ماده ۴۵۴ اهلیت لازمه برای تراضی به داوری، اهلیتی است که برای اقامه دعوا لازم است.
نکته ی بعد این است داور در مواردی محدودیت دارد یعنی داوری که بین طرفین قضاوت می کند باید یک سری ویژگی ها داشته باشند.
برای مثال فرد داور نمی تواند خودش قاضی باشد یا اینکه کارمند شاغل در دادگاه ها باشد و انتخاب چنین کسی برای داوری باطل است.
نکته ی دیگر این است که اگر انتخاب داور با دادگاه باشد که البته طرفین هم می توانند آن را انتخاب کنند دادگاه باید با توجه به ماده ۴۶۹ داور را انتخاب کند یعنی محدودیت های این ماده باید رعایت شود اما اگر طرفین راضی باشند اشکالی نخواهد داشت این موارد در ماده ۴۶۹ بیان شده اند.
۴۶۹-دادگاه نمی تواند اشخاص زیر را به سِمَت داور معین نماید مگر با تراضی طرفین:
- کسانی که سن آنان کمتر از بیست و پنج سال تمام باشد.
- کسانی که در دعوا ذی نفع باشند.
- کسانی که با یکی از اصحاب دعوا قرابت سببی یا نسبی تا درجه دوم از طبقه سوم داشته باشند.
- کسانی که قیّم یا کفیل یا وکیل یا مباشر امور یکی از اصحاب دعوا می باشند یا یکی از اصحاب دعوا مباشر امور آنان باشد.
- کسانی که خود یا همسرانشان وارث یکی از اصحاب دعوا باشند.
- کسانی که با یکی از اصحاب دعوا یا با اشخاصی که قرابت نسبی یا سببی تا درجه دوم از طبقه سوم با یکی از اصحاب دعوا دارند، درگذشته یا حال دادرسی کیفری داشته باشند.
- کسانی که خود یا همسرانشان و یا یکی از اقربای سببی یا نسبی تا درجه دوم از طبقه سوم او با یکی از اصحاب دعوا یا زوجه و یا یکی از اقربای نسبی یا سببی تا درجه دوم از طبقه سوم او دادرسی مدنی دارند.
- کارمندان دولت در حوزه مأموریت آنان.
حق الزحمه داور
داور بابت داوری خود مستحق حق الزحمه است و در وهله اول میزان آن مقدار مشخصی نیست و تابع توافق وی با طرفین دعوا است و اگر توافقی در این زمینه در کار نباشد، میزان حق الزحمه تابع آیین نامه مصوب رئیس قوه قضاییه خواهد بود.
در صورتی که افراد موظف به پرداخت حق داوری آن را پرداخت نکنند داور باید در دادگاه طرح دعوا کند.
بر خلاف کارشناسی که دادگاه دستور به وصول آن می دهد.
مواردی که داوری از بین می رود
یکی از مواردی که باعث زوال داوری می شود تراضی طرفین در این زمینه است یا همان اقاله. زیرا موافقت نامه داوری قابل فسخ نیست و عقدی لازم است.
فوت و یا حجر طرفین یا یکی از آن ها باعث زوال داوری می شود البته سفاهت یکی از طرفین اگر دعوا و اختلاف، غیر مالی باشد مانند حضانت خدشه ای به داوری وارد نمی کند.
زوال اصل دعوا یا منتفی شدن موضوع دعوا نیز از موارد زوال داوری خواهد بود.
موارد دیگری که می توان به آن اشاره کرد صرف نظر کردن خواهان به طور کلی از دعواست.
نتیجه گیری
داوری یکی از مراجع شبه قضایی است که توسط قانون به رسمیت شناخته شده است. گفتیم همانطور که دادگاه، صالح است برای رسیدگی به اختلاف طرفین، داور نیز در صورت تراضی طرفین می تواند در موضوع مورد اختلاف به رسیدگی بپردازد و صدور رای کند.
صلاحیت داوری تنها منحصر به توافق و تراضی طرفین است و در صورتی که طرفین پشیمان شوند می توانند از آن صرف نظر کنند و از دادگاه حل اختلاف را خواستار شوند.
تعیین داور ممکن است توسط طرفین یا ثالث یا دادگاه انجام شود اگر طرفین در تعداد و تعیین داوران تعیین تکلیف نکرده باشند باید طبق ماده ۴۶۴ عمل شود”.
در صورتی که در قرارداد داوری، تعداد داور معین نشده باشد و طرفین نتوانند در تعیین داور یا داوران توافق کنند، هریک از طرفین باید یک نفر داور اختصاصی معرفی و یک نفر به عنوان داور سوم به اتفاق تعیین نمایند.”
سوالات متداول
داور ممکن است توسط. طرفین انتخاب شود و یا توسط دادگاه انتخاب شود. اگر توسط طرفین دعوا انتخاب شود هر فردی می تواند داور باشد الا قاضی و کارمندان دادگاه ها اما اگر خود دادگاه تعیین داور را بر عهده داشته باشد باید موارد ماده ۴۶۹ را رعایت کند که اشاره کردیم.
داور مستحق دستمزد کار خودش است. و این مبلغ توسط توافق ایشان با طرفین دعوا تعیین می شود در صورت عدم توافق بر این مبلغ آن طبق مصوب رئیس قوه قضاییه تعیین می شود.
موضوعاتی مانند طلاق و دعوای ورشکستگی، فسخ نکاح و نسب و جرائم قابل ارجاع به داوری نیستند. در ماده ۴۷۸ ق.آ.د.م به این مواد اشاره شده است.