قرار نظارت قضایی قراری است که توسط مقام قضایی صادر می شود هم برای نظارت داشتن بر وی و هم برای جلوگیری از ارتکاب دوباره جرم در فعالیت های مرتبط که به نوعی می توان گفت منظور از جلوگیری همان بازدارندگی است. این قرار ها در راستای قرار تامین کیفری می توانند صادر شوند.
در نظام حقوقی که اصل بر برائت است تا زمانی که جرم در دادگاه صالح بررسی نشود و نسبت به آن حکم صادر نشود فرد همچنان متهم است و زیر چتر برائت قرار دارد.
به همین جهت نمی توانیم به جز موارد استثنایی فرد را بازداشت کنیم تا اینکه زمان محاکمه وی فرا برسد از طرفی دیگر هم باید اقداماتی انجام شود تا اینکه متهم که ظن ارتکاب جرم نسبت به وی وجود دارد متواری و فراری نشود.
یعنی باید قانون گذار راه هایی را پیش بینی کند که در عین حال که متهم آزاد است از این آزادی سوءاستفاده نکند و از دست شاکی و قانون فرار نکند یا اینکه مخفی نشود و همچنین راهی باشد که هر موقع دادگاه وی را احضار کرد وی ملزم به حضور یافتن در نزد مقام قضایی بشود.
به این دلیل قانون مواردی را تحت عنوان قرار های تامین کیفری و قرار های نظارت قضایی پیش بینی کرده است.
قرار تامین و قرار نظارت قضایی چیست؟
قرار هایی را که برای مخفی نشدن و فرار نکردن متهم و حضور به موقع وی نزد مقام قضایی به کار می رود را قرارهای قرار تامین کیفری می نامند.
و یک سری قرار هایی را که برای تکمیل این قرار های تامبن کیفری و در راستای محدود کردن متهم به کار می رود را نظارت قضایی می نامند.
پس مقام قضایی می تواند در کنار قرار های تامین کیفری قرار نظارت قضایی نیز در نظر بگیرد.
در این فرصت قصد داریم از قرار نظارت قضایی سخن به میان آوریم و به بررسی آن بپردازیم.
قبل از ورود به بحث نظارت قضایی به موارد تامین کیفری می پردازیم.
موارد قرار تامین کیفری
ماده ۲۱۷ قانون آیین دادرسی کیفری در این باب سخن گفته است:
به منظور دسترسی به متهم و حضور به موقع وی، جلوگیری از فرار یا مخفی شدن او و تضمین حقوق بزه دیده برای جبران ضرر و زیان وی، بازپرس پس از تفهیم اتهام و تحقیق لازم، در صورت وجود دلایل کافی، یکی از قرار های تأمین زیر را صادر می‌کند.
- التزام به حضور با قول شرف.
- التزام به حضور با تعیین وجه التزام.
- التزام به عدم خروج از حوزه قضایی با قول شرف.
- التزام به عدم خروج از حوزه قضایی با تعیین وجه التزام.
- التزام به معرفی نوبه‌ای خود به صورت هفتگی یا ماهانه به مرجع قضایی یا انتظامی با تعیین وجه التزام.
- التزام مستخدمان رسمی کشوری یا نیروهای مسلح به حضور با تعیین وجه التزام، با موافقت متهم و پس از أخذ تعهد پرداخت از محل حقوق آنان از سوی سازمان مربوط.
- التزام به عدم خروج از منزل یا محل اقامت تعیین شده با موافقت متهم با تعیین وجه التزام از طریق نظارت با تجهیزات الکترونیکی یا بدون نظارت با این تجهیزات.
- أخذ کفیل با تعیین وجه الکفاله.
- أخذ وثیقه اعم از وجه نقد، ضمانت‌نامه بانکی، مال منقول یا غیرمنقول.
- بازداشت موقت با رعایت شرایط مقرر قانونی.
موارد قرار نظارت قضایی
قرار نظارت قضایی مواردی هستند که مقام قضایی با صدور آن امکان دسترسی به متهم را فراهم می کند و امکان این امر که متهم خود را از دسترس خارج کند را ممنوع می سازد.
مواردی دیگر هم در این قرار ها وجود دارد که نشان می دهد فرد را از پرداختن به امور مرتبط با جرم ممنوع می سازد در واقع برای دسترسی به متهم و مخفی نشدن و فرار نکردن وی می توان از قرار های تامین کیفری که در بالا اشاره شد استفاده بشود اما در کنار آن می توان از قرار های نظارت قضایی نیز استفاده کرد.
قرارهای نظارت قضایی به جز جنبه نظارتی که گفته می شود برای دسترسی به متهم است.
در مواردی از آن نوعی بازدارندگی ملاحظه می شود پس می توان گفت که این قرار به جز جنبه نظارتی و دسترسی به متهم جنبه بازدارندگی دارند مانند بند پ ماده ۲۴۷ که فرد را از فعالیت هایی که مرتبط با جرم بوده ممنوع می سازد.
که در ادامه به آن اشاره خواهیم کرد.
قرار های نظارت قضایی در تکمیل قرارهای تامین کیفری می تواند توسط بازپرس صادر شود اما در جرم هایی که مجازات سبکی دارد می توان تنها به قرار نظارت قضایی اکتفا کرد.
موارد قرار نظارت قضایی
ماده ۲۴۷ قانون آیین دادرسی کیفری به قرار نظارت قضایی اشاره می کند:
۲۴۷: بازپرس می تواند متناسب با جرم ارتکابی، علاوه بر صدور قرار تأمین، قرار نظارت قضایی را که شامل یک یا چند مورد از دستورهای زیر است، برای مدت معین صادر کند.
- معرفی نوبه‌ای خود به مراکز یا نهادهای تعیین شده توسط بازپرس.
- منع رانندگی با وسایل نقلیه موتوری.
- منع اشتغال به فعالیت‌های مرتبط با جرم ارتکابی.
- ممنوعیت از نگهداری سلاح دارای مجوز.
- ممنوعیت خروج از کشور.
مدت قرار منع خروج از کشور
در قرار منع خروج از کشور مدت تعیین شده ۶ ماه است که ممکن است تمدید هم بشود و اما اگر تمدید نشود بعد از آن مدت خود به خود برطرف و رفع می شود و فرد قانون نباید در فرودگاه دچار مشکل بشود.
ماده ۲۴۸: مدت اعتبار قرار منع خروج از کشور شش ماه و قابل تمدید است.
در صورتی که مدت مندرج در دستور منع خروج منقضی شود، این دستور خود به خود منتفی است و مراجع مربوط نمی توانند مانع از خروج شوند.
تکلیف ممنوعیت استفاده از سلاح در قرار نظارت قضایی
ماده ۲۴۹ مقرر کرده است که قرار ممنوعیت نگهداری سلاح دارای مجوز صادر شود هم سلاح گرفته و اخذ می شود و هم پروانه و مجوز آن اخذ می شود و به محل نگهداری سلاح تحویل داده می شود.
ماده ۲۴۹: در صورت صدور قرار ممنوعیت از نگهداری سلاح دارای مجوز، سلاح و پروانه مربوط أخذ و به یکی از محل های مجاز نگهداری سلاح تحویل می شود و بازپرس مراتب را به مرجع صادرکننده پروانه اعلام می کند.
اعتراض به قرار نظارت قضایی
اگر قرار در دادسرا صادر شود قابل اعتراض در دادگاه است و اگر در خود دادگاه صادر شود قابل اعتراض در دادگاه تجدید نظر است زیرا هم دادسرا می تواند این قرار را صادر کند و هم دادگاه.
ماده ۲۴۷ تبصره ۲- قرارهای موضوع این ماده ظرف ده روز قابل اعتراض در دادگاه صالح است. چنانچه این قرار توسط دادگاه صادر شود، ظرف ده روز، قابل اعتراض در دادگاه تجدیدنظر استان می باشد
تقسیم بندی قرار های نظارت قضایی
همانطور که گفتیم قرارهای نظارت به نوعی تکمیل کننده قرارهای تامین کیفری است لذا در یک تقسیم بندی به قرار های نظارت تکمیل کننده و قرار های نظارت مستقل تقسیم می شوند.
قرار نظارت تکمیل کننده همان مواردی است که در ماده ۲۴۷ آمده و در بالا هم به آن اشاره کردیم.
اما قرار نظارت قضایی مستقل مربوط به جایی است که مجازات جرم سبک است و بازپرس به جای قرار تامین و قرار نظارت تنها به قرار نظارت قضایی که خفیف است توجه می کند.
یعنی اگر هر کدام از قرار های بالا توسط مقام قضایی به تنهایی و بدون قرار تامین کیفری صادر شود مستقل محسوب می شود
تبصره ۱ ماده ۲۴۷ به این امر پرداخته است:
تبصره ۱- در جرائم تعزیری درجه هفت و هشت، در صورت ارائه تضمین لازم برای جبران خسارات وارده، مقام قضایی می تواند فقط به صدور قرار نظارت قضایی اکتفاء کند.
رعایت کردن دستورات قرار نظارت قضایی
قانون گذار برای کسی که به دستورات مقرر در نظارت قضایی احترام می گذارد و به آن عمل می کند نهایتا تخفیف در مجازات را نوید داده است.
ماده ۲۵۳: در صورتی که متهم دستورهای مندرج در قرار نظارت قضایی را رعایت نماید، بنا به درخواست وی که باید به تأیید دادستان برسد و یا پیشنهاد دادستان، دادگاه می تواند با رعایت مقررات قانونی در مجازات وی تخفیف دهد.
تخلف از قرار نظارت قضایی
در این حالت اگر قرار نظارت قضای همراه با قرار تامین کیفری صادر شود و از آن تخلف شود قرار نظارت لغو می شود و در عوض قرار تامین شدید تر می شود.
اما اگر قرار نظارت مستقل باشد مثل جرائم درجه ۷ و ۸ و از آن تخلف بشود این قرار لغو می شود و به جای آن قرار تامین کیفری صادر می شود.
البته در راستای این ضمانت اجرا نمی توان تا آنجا پیش رفت که قرار را بازداشت موقت دستور داد.
قرار نظارت قضایی چه زمانی پایان می یابد؟
هر گاه متهم حاضر شود یا اینکه مجازات وی اگر مثل حبس و اقامت اجباری است شروع شود و اگر شلاق است تمام شود قرار نظارت قضایی یا قرار تامین کیفری لغو خواهد شد.
ماده ۲۵۱: هرگاه متهم یا محکومٌ علیه در مواعد مقرر حاضر شود، یا پس از آن حاضر و عذر موجه خود را اثبات کند، با شروع به اجرای حبس و تبعید یا اقامت اجباری و با اجرای کامل سایر مجازات‌ها و یا صدور قرارهای منع و موقوفی و تعلیق تعقیب، تعلیق اجرای مجازات و مختومه شدن پرونده به هر کیفیت، قرار تأمین و نظارت قضایی لغو می شود.
تبصره – در صورت الغاء قرار تأمین یا نظارت قضایی، این امر بلافاصله به مراجع مربوط اعلام می شود.
نتیجه گیری
قرار نظارت قضایی، قرارهایی هستند که محدود کردن متهم و در مواردی دارای بازدارندگی است. این موارد معمولا در جهت تکمیل قرارهای تامین کیفری صادر می شود. اما در جرائم با مجازات سبک نیز امکان دارد که تنها به قرار نظارت قضایی اکتفا بشود.
در صورت تخلف و یا رعایت این قرار قانون گذار تنبیه و تشویق در نظر گرفته است که در بالا به آن اشاره کردیم.
این قرار قابل اعتراض خواهد بود ظرف مدت ۱۰ روز، اما پایان یافتن یا لغو این قرار در مواردی است که مجازات شروع شده یا در مواردی پایان یافته یا موارد دیگر که به آن اشاره کردیم.
سوالات متداول
قرارهایی که هم برای دسترسی به متهم صادر می شود و هم برای جنبه بازدارندگی آن استفاده می شود.
این مدت ۶ ماه است و قابل تمدید هم می باشد.
در هر حال قرار نظارت لغو می شود و در عوض حسب مورد ممکن است اگر تکمیلی باشد قرار تامین کیفری شدید تر شود و اگر مستقل باشد به جای آن قرار تامین کیفری جایگزین شود.
