آیین نامه تفاوت هایی با بخش نامه و حتی قانون دارد. آیین نامه یا نظام نامه به عبارت ساده به مجموعه مقرراتی گفته می شود که یک سازمان عمومی مثل دانشگاه یا یک سازمان خصوصی مثل موسسات گوناگون به این مقصود که امور خود را تنظیم کنند تهیه و تدوین می کنند. و آن را اجرا می کنند.
در تعریف دیگری که برای آیین نامه آورده شده گفته شده که:
“مقررات که مقامات صلاحیت دار مانند وزیر یا شهردار و غیره وضع نموده و در معرض اجرا می گذارند خواه هدف آن تسهیل اجرت و تشریح قانونی از قوانین موضوعه باشد، خواه در مواردی باشد که اساسا قانونی وضع نشده…”
اگر آیین نامه برای یک قانونی وضع شده باشد به آن آیین نامه می گویند و اگر اصلا قانونی در کار نباشد به آن نظام نامه می گویند.
قوه مجریه که عهده دار آیین نامه ها است حق قانون گذاری ندارد و اینکه حق ندارد برخلاف قانون عادی سخن بگوید و همه چیز باید در پیروی از قانون عادی باشد. در واقع آیین نامه ها جزئیاتی است که قانون تصویب آن را به مقاماتی سپرده است.
لذا طبق این تعریف آیین نامه آیین و شیوه اجرای قانون را بیان می کند زیرا در قانون فقط به حکم اشاره شده است و آیین نامه می آید و نحوه اجرای آن را بیان می کند.
که این نوع آیین نامه را آیین نامه اجرایی می گویند. که تقریبا می توان گفت این آیین‌نامه ها مکمل قانون هستند.
انواع آیین نامه
- آیین نامه اجرایی
یک نوع از آیین نامه ها آیین نامه اجرایی هستند به این معنا که نحوه و شیوه اجرای قانون را تعیین می کنند، همچنین در این نوع آیین نامه ها مواد قانونی را بیشتر توضیح می دهند
لذا گاهی پیش می آید که درک یک ماده قانونی و مفهوم آن سخت است اما آیین نامه در مقام بیان آن ماده بر می آید و آن را تشریح می کند.
این نوع آیین نامه را که هم مکمل قانون است و هم اینکه شیوه اجرای قانون را بیان می کند آیین نامه اجرایی می گویند.
یا به عبارتی ساده تر قانون کلی گویی می کند در مقام بیان احکام اما آیین نامه جزئیات را بیان می کند.
مثال برای آیین نامه اجرایی
احتمالا همه ی شما، قانون حمایت خانواده را ملاحظه کرده اید یا چیز هایی درباره آن شنیده اید.
قانون حمایت خانواده در مقام بیان احکام و حکم ها است برای مثال این گونه سخن دانی می کند.
در ماده ۲۳ قانون حمایت خانواده که ” وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مکلف است که ظرف یک ماه از تاریخ لازم الاجرا شدن این قانون بیماری هایی را که باید طرفین قبل از ازدواج علیه آن ها واکسینه شوند را اعلام کند و نیز بیماری های واگیردار و خطرناک برای زوجین و فرزندان ناشی از آن را معین کند و اعلام کند” در اینجا قانون بیان حکم کرده است و امر کرده به یک نهاد برای انجام کارهای گفته شده.
حال ببینیم آیا در آیین نامه در این باره چیزی گفته شده است یا خیر.
در آیین نامه اجرایی قانون حمایت خانواده و ماده ۷ آن در مقام تکمیل آن ماده مقرر می کند که ” وزارت بهداشت باید هر نوع تغییری را که در فهرست بیماری های که طبق ماده ۲۳ رخ می دهد را نیز معین و به سازمان اسناد و املاک کشور اعلام کند.
این سازمان وقتی که فهرست مذکور را دریافت کرد باید به دفاتر ازدواج ابلاغ کند”
اگر دقت کنید این بند از آیین نامه هم جنبه تکمیلی دارد نسبت به قانون و هم شیوه اجرای آن را بیان کرده است.
به این نحوه که “اعلام تغییرات” تکمیلی و مکمل است و “اطلاع دادن به سازمان اسناد و املاک و از این طریق به دفاتر ثبت ازدواج ” شیوه و نحوه اجرا را بیان می کند.
- آیین نامه جایگزین قانون و یا آیین نامه تفویضی
آیین نامه هایی هستند که در مجلس طی تصویب یک قانون اجازه تصویب این آیین نامه ها را به دولت یا سازمان ها می دهد.
برای مثال مجلس اجازه تصویب اساسنامه های سازمانها و شرکت ها و موسسات دولتی را به دولت می دهد و دولت هم به استناد همین اجازه آن ها را تصویب می کند.
پس در آیین نامه های تفویضی مجلس شورای اسلامی اختیار وضع آن ها را به دولت می دهد.
- آیین نامه مستقل
آیین نامه مستقل در واقع آیین نامه ای است که از طرف مقاماتی که صلاحیت دارند در امور اداری در اجرای وظایفی که بر عهده دارند بدون آنکه از طرف قانون امری مقرر شده باشد وضع می شوند.
آیین نامه های مستقل را وزیران و استاندار و فرماندار است.
برای مثال آیین نامه هایی که درباره انتخابات یا شهرداری ها وجود دارد نوعی آیین نامه مستقل است یا اینکه شما در استخدامی باید موارد و مراحلی را سپری کنید و مصاحبه هایی را انجام دهید این آیین نامه استخدامی نوعی آیین نامه مستقل است.
بخش نامه چیست؟
بخش نامه به معنای تعلیم یا تعالیم و دستوراتی است که از طرف مقامات بالا دستی به مقامات پایین دستی برای اجرا ابلاغ می شود.
بخش نامه ایجاد تکلیف نمی کند مگر برای همکاران در آن سازمان لذا بخش نامه ممکن است تکلیفی باشد یا غیر تکلیفی.
به عبارت دیگر بخش نامه اعلام تصمیمات مقامات ارشد یک سازمان به سازمان های ذی ربط است.
مثال هایی از بخش نامه: بخش نامه حبس زدایی یا بخش نامه سنگسار که در سال ۸۳ صادر شد.
تفاوت آیین نامه و بخش نامه
- آیین نامه آمره و اجباری است و خلاف آن نمی توان سخن گفت اما بخشنامه این ویژگی را ندارد.
- آیین نامه همواره از سوی مقامات صلاحیت دار صادر می شوند اما بخش نامه را یک رئیس اداره یا مدیر عامل هم می تواند صادر کند.
- بخش نامه بیشتر بر این جنبه تکیه دارد که قوانین چگونه در طول زمان اجرا بشوند. اما در بخش نامه بحث از جنبه اطلاع دادن از تصمیم و رعایت آن است.
- بخش نامه قابل استناد در دادگاه نیست، مستند احکام قضایی قرار نمی گیرد. و قابل استناد توسط طرفین نیز نخواهد بود.
- بخش نامه فقط در محدوده ای برای مرئوسین لازم الاتباع است ولی برای غیر آنان تکلیفی ایجاد نمی کند.
- بخش نامه اگر مغایر قانون یا آیین نامه باشد باطل است.
نتیجه گیری
در بالا توضیحی از آیین نامه دادیم که انواع مختلفی دارد و نوعی از آیین نامه که ناشی از وجود یک قانون است آیین نامه اجرایی گفته می شود.
مثل آیین نامه اجرایی قانون حمایت خانواده و نوعی دیگر از آیین نامه تفویضی یا مستقل است که در بالا به تشریح آن پرداختیم.
آیین نامه اجرایی از آن جهت که ناشی از یک قانون است آیین نامه غیر مستقل هم گفته می شود.
آخر سر به تفاوت های مختصری میان بخش نامه و آیین نامه پرداختیم.
سوالات متداول
آیین نامه انواع مختلفی دارد و تعریف کلی آن این است که مقرراتی هستند که مراجع اجرایی به منظور اجرا وظایف اجرایی و تحقق بخشیدن به آن ها وضع می کنند.
آیین نامه اجرایی یا غیر مستقل، آیین نامه مستقل، آیین نامه تفویضی که توضیح هر کدام از این موارد در بالا اشاره شده است.
آیین نامه ای است که از وجود قانون نشات می گیرد و در تشریح و نحوه و شیوه اجرای آن قانون است در بالا مثالی را در این زمینه اشاره کرده ایم.
