ظهرنویسی در لغت به معنای پشت نویسی می باشد و در حقوق اسناد تجاری به معنای انتقال برات توسط دارنده است. یکی از مزایای اسناد تجاری قابلیت انتقال توسط دارنده می باشد. مثلا حسن براتی را در وجه موجر خود بابت اجاره بها صادر کند و موجر نیز سند را بابت خرید اتومبیل به فروشنده اتومبیل انتقال دهد. انتقال برات از طرف موجر به فروشنده، ظهرنویسی نامیده می شود و در این مثال دارنده، فروشنده اتومبیل است که باز هم می تواند این سند را انتقال دهد. دارنده حق مراجعه به تمام امضاء کنندگان برات را خواهد داشت زیرا طبق ماده ۲۶۹ ق.ت، مسئولیت امضاء کنندگان اسناد تجاری به صورت تضامنی است.
طبق ماده ۴۶۵ ق.ت، «انتقال برات به وسیله ظهرنویسی به عمل می آید.» ظهر نويسی تنها وسیله انتقال تجاری برات است اما تنها راه انتقال برات نیست زیرا اگر برات از طرف دیگر غیر از ظهرنویسی مانند آن که انتقال با برگه عادی انجام شود، تابع مقررات حقوق مدنی می باشد و انتقال تجاری محسوب نمی شود. در انتقال مدنی اشخاص می توانند برابر دارنده به ایرادات روابط شخصی مانند فسخ، بطلان معامله و …. استناد کرده و وجه سند را پرداخت نکنند.
برات ممکن است در وجه شخص معين صادر شود یا به حواله کرد شخص معين. برای آن که برات قابل انتقال باشد لزومی نیست که حتما قید حواله کرد در برات قید شود مگر آنکه قید حواله کرد خط خورده باشد یا در برات عبارت بدون حواله کرد یا غیر قابل انتقال ذکر شود که در این حالت برات غیر قابل انتقال است و اگر انتقالی واقع شود، انتقال عادی و تابع حقوق مدنی است. همچنین اگر در برات عبارت فقط در وجه فلانی واریز شود، قید شده باشد انتقال انجام شده عادی است.
دسترسی سریع به عناوین:
حالت های ظهرنویسی
ظهرنویسی به سه حالت ممکن است انجام شود:
- ظهرنویسی برای انتقال برات
- ظهرنویسی برای دادن وکالت به کسی برای وصول وجه برات
- ظهرنویسی به عنوان وثیقه
طبق ماده ۲۴۷ ق.ت،ظهرنویسی اصولا حاکی از انتقال برات است مگراینکه ظهرنویس، وکالت در وصول را قید نموده باشد.
عمده بحث بخش ظهرنویسی، ظهرنویسی برای انتقال برات است.
ظهرنویسی برای انتقال برات
طبق ماده ۲۴۹ ق.ت، «ظهرنویسی باید به امضاء ظهرنویس برسد. ممکن است در ظهرنویسی تاریخ و اسم کسی که برات به او انتقال داده می شود قید گردد.» ظهرنویسی الزاما با امضاء تحقق می یابد و ظهرنویسی با مهر امکان پذیر نیست. ظهرنویسی شفاهی تابع مقررات قانون تجارت نمی باشد. قيد تاريخ ظهرنویسی از شرایط صحت ظهرنویسی نمی باشد مانند قید تاریخ در قبولی که از شرایط صحت نبوده است. همچنین طبق ماده ۲۴۸ ق.ت، هرگاه ظهرنویس در ظهرنویسی، تاریخ مقدمی قید کند مزور یعنی جاعل شناخته می شود. قید نام انتقال گیرنده یا منتقل اليه در ظهرنویسی الزامی نیست زیرا ظهرنویسی برات در وجه حامل امکان پذیر است، برخلاف صدور برات که حتما باید نام دارنده در آن قید شود و صدور برات در وجه حامل موجب می شود که سند مشمول مقررات سند تجاری نباشد و سند عادی محسوب شود.
آیا ظهرنویسی باید الزاما در پشت ورقه برات باشد یا این که در روی برگه نیز معتبر است؟
قانون تجارت ساکت است و بین حقوقدانان اختلاف نظر وجود دارد. به عقیده دکتر آسرایی ظهرنویسی چه در روی ورقه برات باشد، چه در ظهر برات معتبر است. هم چنین هرگاه در برات به علت زیاد شدن انتقال برات و تعدد امضاهای ظهرنویسی جایی برای ظهر نويسی نباشد، می توان ظهرنویسی را روی برگه های جداگانه در خارج از برات انجام داد و آن را به ورقه برات ضمیمه نمود.
نکته: ظهرنویسی برات حتی بدون قبول براتگیر و حتی بعد از سررسید و عدم پرداخت از سوی براتگیر و اعتراض عدم تادیه نیز صحیح است.
انواع ظهرنویسی برای انتقال برات
برات اصولا قابل نقل و انتقال است مگر آن که قید حواله کرد خط خورده باشد یا عبارت غیر قابل نقل و انتقال در برات ذکر شود. در برات حتما اولین انتقال با امضاء و ظهرنویسی است زیرا برات در وجه یا حواله کرد شخص معين صادر می شود. طرق مختلف نقل و انتقال برات عبارتند از:
- ظهرنویسی به نام شخص معین یا حواله کرد شخص معين ( ظهرنویسی مخصوص)
ظهرنویسی ممکن است به نام شخص معین باشد، مثلا در وجه آقای اکبر صمدی پرداخت شود. ظهرنویسی ممکن است به حواله کرد شخص معين باشد، مثلا در وجه آقای اکبر صمدی یا به حواله کرد آقای اکبر صمدی پرداخت شود.
اگر ظهرنویسی در وجه شخص معين یا حواله کرد شخص معین باشد، انتقال یا ظهرنویسی بعدی فقط با امضاء امکان پذیر است. البته سند ظهرنویسی شده در وجه شخص معين را می توان با انتقال ساده با صرف امضاء و بدون نوشتن نام شخص معين به سند. در وجه حامل تبدیل نمود.
- ظهرنویسی سفید امضاء یا در وجه حامل
ظهرنویسی سفید امضاء یعنی فقط امضاء به منظور انتقال برات قيده شده و نام انتقال گیرنده قيده شده است. این ظهرنویسی، ظهرنویسی در وجه حامل می باشد. برانی که به صورت سفید امضاء مستقل می شود، به ۳ حالت قابل انتقال است:
- حالت اول) دارنده می تواند در کنار امضاء ظهرنویس نام خود و با نام شخص ثالثی را قید کند.
مثلا اکبر که دارنده برات است با صرف امضاء برات را به نادر انتقال دهد. نادر نیز در زیر امضای اکبر قید می کند، برات به نادر با شخص ثالث با نام فرشاد منتقل شود. اگر نادر به جای نام خود، نام ثالث یعنی فرشاد را قید کند دیگر دارنده چنین براتی حق مراجعه به او را ندارد، زیرا امضاء نادر در سند وجود ندارد و نادر زیر أعضاء اکبر نام فرشاد را قید کرده است.
- حالت دوم) دارنده با قبض و اقباض برات را منتقل کند. مثلا حسن با صرف امضاء برات را به ناصر انتقال دهد و ناصر نیز با قبض و اقباض، برات را به جعفر انتقال دهد. در این حالت جعفر حق مراجعه به ناصر را ندارد، زیرا امضاء ناصر در سند وجود ندارد.
- حالت سوم) دارنده دوباره برات را در وجه شخص معين ظهرنویسی و امضاء نماید. مثلا احمد با صرف امضاء برات را به اصغر انتقال دهد و اصغر نیز در برات قید کند، در وجه آقای صمد حق شناس پرداخت شود و برات را امضاء نماید. در این حالت اصغر نیز جز مسئولین برات محسوب می شود. اما به عقیده دکتر کاویانی، بهتر است امکان تبدیل سند در وجه حامل به سند در وجه شخص معين همگام با کنوانسیون ژنو وجود نداشته باشد. و همچنان سند با قبض و اقباض قابل نقل و انتقال است.
بیشتر بخوانید: سفته چیست و آشنایی با انواع قواعد سفته
تسلسل ظهرنویسی
اگر چند ظهرنویسی در برات انجام شده باشد، تسلسل بدین معناست که ترتیب زمانی ظهرنویسی مشخص باشد. مثلا با قید تاریخ یا شماره ظهرنویسی مشخص شود ظهرنویس اول، دوم، سوم به ترتیب چه اشخاصی هستند. لزوم تسلسل ظهرنویسان در قانون پیش بینی نشده است و آخرین دارنده نیز در مراجعه به ظهرنویسان دچار مشکل نمی شود زیرا بدون رعایت ترتیب به هر ظهرنويسی می تواند مراجعه کند. اما اشکال اینجاست که اگر دارنده نهایی به ظهرنویسی مراجعه کند و وجه را دریافت کند، این ظهرنویس حق مراجعه به ظهرنویسان بعد از خود را ندارد و در صورتی که تسلسل رعایت نشود، ظهرنویس بعدی نیز مشخص نیست. علی رغم سکوت قانون تجارت، منطق و عرفا رعایت تسلسل ظهرنویسی الزامی می باشد.
ظهرنویسی جزئی و مشروط
ظهرنویسی جزئی، مثلا مبلغ برات پانصد هزار تومان باشد و دارنده برات را به مبلغ سیصد هزار تومان انتقال دهد. صحت چنین ظهرنویسی محل تريد است و با نظر غالب ظهرنویسی جزئی باطل و بی اثر است.
ظهرنویسی مشروط، مثلا برات ظهرنویسی شود به شرط عاریه اتومبیل توسط دارنده به ظهرنویس. ظهرنویسی مشروط صحیح می باشد و فقط در حدود شرط می توان به چنین ظهرنویسی مراجعه نمود.
آثار ظهرنویسی به منظور انتقال برات
پس از ظهرنویسی برخلاف انتقال طلب مدنی، طبق ماده ۲۴۹ق.ت، مسئولیت ظهرنویس در برابر دارنده باقی میماند.پس از ظهرنویسی، کلیه حقوقی که بر اثر معامله براتی ایجاد می شود و ناشی از تعهد براتی است به دارنده جدید منتقل میشود. مثلا اگر صادر کننده برات ضامنی داده باشد یا براتگیر برای انجام تعهد براتی خود، مالی را به عنوان وثیقه معرفی کرده باشد، با ظهرنویسی به دارنده جدید منتقل می شود و این دارنده می تواند از تمام وثایق و ضامن های سند تجاری استفاده کند. اما پس از انتقال برات ضمانت ها و وثیقه های محل برات به دارنده منتقل نمی شود زیرا در حقوق ایران با انتقال برات، تضمین ها و وثایق محل برات ناشی از معامله اصلی به دارنده منتقل نمی شود. مثلا اگر صادر کننده به دلیل عقد اجاره، بر مستاجر برات صادر کرده باشد و مستاجر نیز برات را به عنوان براتگیر قبول کرده باشد و برای پرداخت اجاره بها مالی را به وثیقه موجر دهد، دارنده برات نمی تواند به وثیقه محل برات یعنی وثیقه ای که متعلق به عقد اجاره است مراجعه کند. همچنین اگر صادر کننده ورشکست شود دارنده نمی تواند مدعی مالکیت محل برات شود و طبق ماده ۲۵۱ق.ت، باید وارد هيات طلبکاران ورشکسته شود. پس از ظهرنویسی و انتقال برات دیگر شخص انتقال دهنده مانند سایر مسئولین برات طبق اصل عدم توجه ایرادات، نمی تواند در مقابل دارنده با حسن نیت به ایرادات استناد نماید مگر استثنائاتی که تصریح شد مانند ایراد عدم اهلیت، ایراد جعل امضاء، ایراد ایادی بلافصل و یا اینکه تاریخ ظهرنویسی مقدم بر تاریخ صدور برات باشد.
ظهرنویسی در وجه صادر کننده و براتگیر اگر وجه برات به نفع صادر کننده ظهرنویسی بشود او فقط می تواند به براتگیر مراجعه کند زیرا صادر کننده در مقابل ظهرنویسان مسئول پرداخت محسوب می شود. اما پس از ظهرنویسی در وجه صادر کننده، صادر کننده که دارنده محسوب می شود می تواند برات را ظهرنویسی کند و به دیگری انتقال بدهد و در چنین حالتی، انتقال دهنده هم از این نظر که صادر کننده است مسئول می باشد و هم از جهت ظهرنویس بودن.
به عقیده دکتر ستوده، ظهرنويسی می تواند به نام براتگیری باشد که برات را قبول کرده یا نکرده است. اگر ظهرنویسی در وجه براتگیر قبول کننده باشد، وی باید علیه خودش اعتراض عدم تادیه کند و بعد به دیگران مراجعه کند البته ظهرنویسی برات در وجه براتگیر، محل تريد است زیرا ظهرنویسی در وجه براتگیر در حکم رسید پرداخت وجه توسط براتگیر است.
ظهرنویسی برای وکالت
ظهرنویسی برای وکالت، به معنای دادن وکالت به دیگری برای وصول وجه برات است. صادر کننده، براتگیر و ظهرنویسان طبق اصل عدم استماع ایرادات نمی توانند در مقابل وکیل به ایراد استناد کنند و وجه را پرداخت نکنند مگر ایرادات قابل طرح در برابر موکل مانند جعل و عدم اهلیت و…. هم چنین شخص نمی تواند در مقابل وکیل در وصول وجه اسناد تجاری به رابطه شخصی خود با وکیل استناد کند. مثلا اگر وکیل در وصول وجه به ظهرنویس مراجعه کند، ظهرنویس نمی تواند به وکیل بگوید وجه برات را به تو پرداخت نمی کنم چون تو به من بدهکار هستی و بین ما تهاتر واقع شده است، زیرا وصول وجه به حساب موکل می باشد.
اگر موکل یا دارنده ای که به وکیل در وصول وکالت داده فوت کند یا محجور شود، طبق مقررات وکالت حقوق مدنی وکالت منعزل می شود. ورشکستگی وکیل تاثیری در چنین وکالتی ندارد. وکیل در وصول وجه برات حق ندارد برات را به دیگری انتقال دهد.
گرچه طبق نظر دکتر ستوده وکیل در وصول می تواند وکیل دیگری را برای وصول وجه تعیین شد اما به عقیده دکتر اسکینی، وکیل در وصول نمی تواند وکیل جدیدی تعیین نماید یعنی ظهرنويسی برای وکالت نمايد مگر در صورت تصریح موکل با اوضاع و احوال طبق ماده ۶۷۲ قانون مدنی حق اقامه دعوا و اقدام به واخواست توسط وکیل در صورتی است که خودش وکیل دادگستری باشد یا این کار را از طریق وکیل دادگستری انجام دهد.البته در عمل، زمانی که برای واخواست (اعتراض عدم تأدیه) به بانک مراجعه می شود، الزامی به وکیل دادگستری بودن وجود ندارد و متر وکیل دادگستری نیز می تواند این اقدام را انجام دهد. همچنین وکیل حق سازش و حق اعطای مهلت ندارد.
ظهرنویسی برای وثیقه
این نوع ظهرنویسی در عرف بانکداری معمول است و بانکی که به مشتری وام می دهد برات را به عنوان بازپرداخت وثیقه از مشتری دریافت می کند تا در صورت عدم پرداخت از طرف مشتری، طلب را از برات وصول کند. در این صورت عباراتی نظیر ارزش برای تضمین یا ارزش برای گرو قید می شود در رابطه با صحت ظهرنویسی برای وثيقة اختلاف نظر وجود دارد اما به عقیده دکتر اسکینی، چنین انتقالی فاقد اعتبار است.
