امور عمومی در کشور بر دو قسم می باشد: امور ملی و امور محلی. اموری که همه افراد از منافع و فواید آن سود می برند، امور ملی نامیده می شوند و اموری را که مربوط به محل و یا منطقه معینی باشد امور محلی می نامند. در واقع امور محلی واقعیتی است که اهالی و ساکنان محل نسبت به حسن اداره آن ها ذی نفع و علاقه مند هستند و در اجرای آنها منافع مشترکی دارند که این امر را در مدیریت نمی توان نادیده گرفت. بنابراین دولت مرکزی به مناطق امکانات و اختیاراتی می دهد که آن ها با انتخاب شورا هایی اداره این امور را بر عهده بگیرند. این شیوه مدیریت در اصطلاح عدم تمرکز اداری نامیده می شود. اگر علاوه بر امور محلی، در خصوص امور ملی و سیاسی نیز به مناطق اختیار تصمیم گیری داده شود آنگاه با نظامی تحت عنوان فدرالیسم مواجه خواهیم بود؛ همانند آنچه در ایالات متحده آمریکا شاهد هستیم. در ایران امور ملی به صورت متمرکز توسط دولت مرکزی اداره می گردد و امور محلی به شیوه عدم تمرکز اداره می شود. عدم تمرکز برای اولین بار در متمم قانون اساسی مشروطیت ایران تحت عنوان انجمن های ایالتی و ولایتی پیش بینی شد. پس از آن در قانون اساسی نهاد شوراهای اسلامی کشور پیش بینی گردید. قانون اساسی ایران اصل عدم تمرکز اداری را با قبول نهاد شوراهای محلی مورد توجه قرار داده است.
اصل هفتم قانون اساسی بیان می دارد: «طبق دستور قرآن کریم «و امرهم شوری بینهم» و «شاورهم فی الامر»، شوراها، مجلس شورای اسلامی، شورای استان، شهرستان، شهر، محل، بخش، روستا و نظایر اینها از ارکان تصمیم‌گیری و اداره امور کشورند.»
مقررات حاکم بر شوراهای اسلامی کشور قانون شوراها مصوب سال ۱۳۷۵ است که به موجب اصل ۱۰۰ قانون اساسی تدوین گردیده است، طبق ماده ۱ قانون مذکور(اصلاحی ۵/۵/۱۳۸۲) «برای پیشبرد سریع برنامه های اجتماعی، اقتصادی، عمرانی، بهداشتی، فرهنگی، آموزشی و سایر امور رفاهی از طریق همکاری مردم با توجه به مقتضیات محلی اداره امور هر روستا، بخش، شهر، شهرستان یا استان با نظارت شورایی به نام شورای ده (روستا)، بخش، شهر، شهرستان یا استان صورت می گیرد و به منظور جلوگیری از تبعیض و جلب همکاری در تهیه برنامه های عمرانی و رفاهی استان ها و نظارت بر اجرای هماهنگ آن، شورای عالی استان ها مرکب از نمایندگان شوراهای استان تشکیل می شود.»
شوراهای اسلامی و ویژگی های آن ها
مبنای تشکیل هر کدام از شوراهای اسلامی، تقسیمات کشوری است. عناصر تقسیمات کشوری عبارتند از روستا، دهستان، شهر، بخش، شهرستان و استان.
بنابراین شوراهای اسلامی از این قرارند:
- الف) شورای اسلامی روستا (ده)
- ب) شورای اسلامی دهستان (بخش)
- ج) شورای اسلامی شهر
- د) شورای اسلامی شهرستان
- ه) شورای اسلامی استان
- و) شورای عالی استان ها
اعضای همه شوراها انتخابی اند، دوره فعالیت هر شورا از تاریخ تشکیل چهار سال است و انتخاب مجدد اعضای آن بلامانع است.البته شورای اسلامی شهرستان از نمایندگان منتخب شورای شهر و شوراهای شورای اسلامی استان متشکل از نمایندگان منتخب شوراهای شهرستان است و هر شورای شهرستان یک نماینده در آن خواهد داشت. مطابق اصل ۱۰۱ قانون اساسی شورای عالی استان ها نیز از نمایندگان منتخب شورای اسلامی استان ها تشکیل می شود و هر یک از شوراهای اسلامی استان یک نماینده در آن خواهد داشت. هر شخصی فقط می تواند عضو یک شورا باشد. چنانچه از کارمندان دولت کسی به عضویت شورا انتخاب شود، می تواند مامور به خدمت در شورا انجام وظیفه کند و مدت عضویت او جزو سوابق خدمت وی است. برگزاری انتخابات شوراها به عهده وزارت کشور است. انتخابات شوراها به صورت مستقیم، عمومی با رای مخفی و اکثریت نسبی آرا خواهد بود.
بیشتر بخوانید: وظایف و اختیارات رئیس جمهور طبق قانون اساسی
شرایط داوطلبی برای شوراهای اسلامی کشور
مطابق ماده ۲۶ قانون اصلاحی انتخاب شوندگان هنگام ثبت نام باید دارای شرایط زیر باشند:
- الف) تابعیت کشور جمهوری اسلامی ایران.
- ب) حداقل سن ۲۵ سال تمام.
- ج) اعتقاد و التزام عملی به اسلام و ولایت مطلقه فقیه.
- د) ابراز وفاداری به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
- هـ) دارا بودن سواد خواندن و نوشتن برای شورای روستاهای تا دویست خانوار و داشتن مدرک دیپلم برای شورای روستاهای بالای دویست خانوار، داشتن حداقل مدرک فوق‌دیپلم یا معادل آن برای شورای شهرهای تا بیست هزار نفر جمعیت، داشتن حداقل مدرک لیسانس یا معادل آن برای شورای شهرهای بالای بیست هزار نفر جمعیت.
- و) دارا بودن کارت پایان خدمت نظام وظیفه یا کارت معافیت دائم از خدمت برای مردان.
برخی از افراد مطابق قانون از عضویت در شوراها محروم هستند. این افراد شامل برخی مشاغل لشکری و کشوری که نامشان در قانون آمده است، محکومین به جرم و ارتداد و وابستگان به گروه های غیرقانونی و رژیم سابق.
وظایف شوراها
هر شورا وظایف خاص خود را دارد که در قانون شوراها ذکر گردیده است.
وظایف شورای اسلامی روستا
وظایف این شورا مطابق ماده ۶۸ قانون شورا ها از این قرار است:
- الف) نظارت و پیگیری بر حسن اجراء مصوبات شورای اسلامی روستا.
- ب) ارائه پیشنهاد جهت رفع کمبودها، نارسایی‌ها و نیازها به مقامات ذی‌ربط.
مقامات مذکور موظف به بررسی پیشنهادها و ارائه پاسخ، حداکثر ظرف مدت دو‌ماه، به شورا هستند. در صورت عدم ارائه پاسخ در موعد مقرر، مراتب برای پیگیری‌قانونی به اطلاع مقامات مافوق می‌رسد. - ج) تشکیل گردهمایی عمومی جهت ارائه گزارش کار و دریافت پیشنهادها و پاسخ‌به سؤالات و جلب مشارکت و خودیاری مردم برای پیشبرد امور روستا حداقل دو بار در‌سال و با پانزده روز اعلام قبلی.
- د) تبیین و توجیه سیاستهای دولت وتشویق وترغیب روستاییان جهت اجراء سیاستهای مذکور.
- هـ) نظارت و پیگیری اجراء طرحها و پروژه‌های عمرانی اختصاص یافته به روستا.
- و) همکاری با مسؤولان ذی‌ربط برای احداث، اداره، نگهداری و بهره‌برداری از تأسیسات عمومی، اقتصادی، اجتماعی و رفاهی مورد نیاز روستا درحدود امکانات.
- ز) کمک‌رسانی و امداد در مواقع بحرانی و اضطراری مانند جنگ و وقوع حوادث غیر مترقبه و نیز کمک به مستمندان و خانواده‌های بی‌سرپرست‌با استفاده از خودیاری‌های محلی.
- ح) تلاش برای رفع اختلافات افراد و محلات و حکمیت میان آنها.
- ط) پیگیری شکایات اهالی روستا از ادارات حوزه مربوط از طریق مقامات مسؤول.
- ی) همکاری با نیروهای انتظامی جهت برقراری امنیت و نظم عمومی حسب درخواست بخشدار.
- ک) ایجاد زمینه مناسب و جلب مشارکت عمومی در جهت اجراء فعالیتهای تولیدی وزارتخانه‌ها و سازمانهای دولتی.
- ل) فراهم‌نمودن زمینه مشارکت و جلب همکاری مردم در جهت ایجاد و توسعه‌نهادهای مدنی، کتابخانه و مراکز فرهنگی، بهبود و ارتقای فرهنگی اقشار مختلف به ویژه‌جوانان و بانوان و برنامه‌ریزی در انجام خدمات اجتماعی، اقتصادی، عمرانی، بهداشتی،فرهنگی، آموزشی، سوادآموزی و سایر امور با موافقت و هماهنگی مراجع ذی‌ربط.
م) انتخاب فردی ذی‌صلاح به سمت دهیار برای مدت چهار سال بر اساس آئین‌نامه مربوط و معرفی به بخشدار جهت صدور حکم. - ن) ایجاد زمینه مناسب برای توسعه اشتغال و جلب مشارکتهای عمومی در‌جهت گسترش فعالیتهای تولیدی.
- س) مشارکت در تهیه طرحهای هادی روستا و بهسازی بافتهای فرسوده و ضوابط و‌مقررات ساخت و ساز.
- ع) نظارت بر حسن اجراء مقررات مربوط به حفاظت و بهسازی محیط زیست‌روستا و بهره‌برداری از منابع طبیعی و جلوگیری از فرسایش خاک و حفظ عمران، مزارع، باغها، مراتع، جنگلها، محدوده‌های زیست محیطی، احیاء و لایروبی قنوات و نهرهای‌متروکه و ارائه طرح و پیشنهاد در این زمینه‌ها به شورای بخش.
- ف) بررسی برنامه‌های پیشنهادی ارگانهای اجرائی در زمینه‌های اجتماعی،اقتصادی، عمرانی، بهداشتی، فرهنگی، آموزشی و سایر امور رفاهی از نظر تطبیق با ضرورت‌های موجود در حوزه انتخابیه شورا و ارائه گزارش نارسایی‌ها به شورای مافوق و مراجع اجرائی ذی‌ربط.
- ص) نظارت بر حفظ و نگهداری تأسیسات عمومی و عمرانی و اموال و دارایی‌های روستا.
وظایف شورای اسلامی بخش
مطابق ماده ۷۰ قانون شوراها وظایف و اختیارات شورای اسلامی بخش عبارت است از:
- الف) ارائه طرح ها و پیشنهادهای اصلاحی به مسؤولین اجرائی منطقه جهت رفع کمبود های اجتماعی، فرهنگی، آموزشی، اقتصادی، عمرانی، بهداشتی و سایر امور رفاهی‌بخش.
- ب) ایجاد هماهنگی لازم بین شوراهای روستاهای واقع در محدوده بخش.
- ج) نظارت بر شوراهای روستاها به منظور رعایت وظایف قانونی.
- د) حل و فصل مشکلات و اختلافات میان دو یا چند روستا یا شوراهای روستایی واقع در محدوده بخش، در مواردی که قابل پیگیری قضائی نیست.
- ه) رسیدگی به امور عمرانی بخش که خارج از حیطه اختیارات و وظایف شورای‌روستا است.
- و) ایفای وظایف شورای روستا در مزارع مستقل، مکان ها و آبادی ها و روستاهایی که به هر دلیل فاقد شورای روستا می‌باشند.
- ز) تشویق مردم به همکاری و سرمایه‌گذاری در امور و برنامه‌های عمرانی کشاورزی، حمل و نقل، بهداشت، صنایع روستایی و دستی، امور فرهنگی و مذهبی بخش.
- ح) بررسی و تأیید طرح های هادی روستاهای واقع در محدوده بخش و ارسال به‌مراجع ذی‌ربط جهت تصویب نهایی.
- ی) نظارت بر حسن اجراء مصوبات شورای اسلامی بخش.
- ک) نظارت و پیگیری اجراء طرح ها و پروژه های عمرانی بخش.
وظایف شورای شهر
وظایف شورای شهر در ماده ۷۱ قانون شوراها ذکر گردیده است. مطابق این ماده وظایف شورای شهر عبارت است از:
- انتخاب شهردار برای مدت چهار سال.
- بررسی و شناخت کمبودها، نیازها و نارساییهای اجتماعی، فرهنگی، آموزشی، بهداشتی، اقتصادی و رفاهی حوزه انتخابیه و تهیه طرح ها و‌پیشنهادهای اصلاحی و راه‌حل های کاربردی در این زمینه‌ها جهت برنامه‌ریزی و ارائه آن به مقامات مسؤول ذی‌ربط.
- نظارت بر حسن اجراء مصوبات شورا و طرحهای مصوب در امور شهرداری و سایر سازمانهای خدماتی در صورتی که این نظارت مخل جریان عادی این امور نگردد.
- همکاری با مسؤولین اجرائی و نهادها و سازمان های مملکتی در زمینه های مختلف اجتماعی، فرهنگی، آموزشی، اقتصادی و عمرانی بنا به‌درخواست آنان.
- برنامه‌ریزی در خصوص مشارکت مردم در انجام خدمات اجتماعی، اقتصادی، عمرانی، فرهنگی، آموزشی و سایر امور رفاهی با موافقت دستگاه های ذی‌ربط.
- تشویق و ترغیب مردم در خصوص گسترش مراکز گردشگری و تفریحی، ورزشی و فرهنگی با هماهنگی دستگاه های ذی‌ربط.
- اقدام در خصوص تشکیل انجمن ها و نهاد های اجتماعی، امدادی، ارشادی و تأسیس تعاونیهای تولید و توزیع و مصرف، نیز انجام آمارگیری، تحقیقات محلی و توزیع ارزاق عمومی با توافق دستگاههای ذی‌ربط.
- نظارت بر حسن اداره و حفظ سرمایه و دارایی های نقدی، جنسی و اموال منقول و غیر منقول شهرداری و همچنین نظارت برحساب درآمد و هزینه آنها به گونه‌ای که مخل جریان عادی امور شهرداری نباشد.
- تصویب آئین‌نامه‌های پیشنهادی شهرداری پس از رسیدگی به آنها با رعایت دستورالعمل های وزارت کشور.
تأیید صورت جامع درآمد و هزینه شهرداری که هر شش ماه یک‌بار توسط شهرداری تهیه می‌شود و انتشار آن برای اطلاع عموم و ارسال‌نسخه‌ای از آن به وزارت کشور. - همکاری با شهرداری جهت تصویب طرح حدود شهر با رعایت طرحهای هادی و جامع شهرسازی پس از تهیه آن توسط شهرداری با تأیید وزارت کشور و وزارت مسکن و شهرسازی.
- تصویب بودجه، اصلاح و متمم بودجه و تفریغ بودجه سالانه شهرداری و مؤسسات و شرکتهای وابسته به شهرداری با رعایت آئین‌نامه مالی شهرداری ها و همچنین تصویب بودجه شورای شهر.
- تصویب وامهای پیشنهادی شهرداری پس از بررسی دقیق نسبت به مبلغ، مدت و میزان کارمزد.
- تصویب معاملات و نظارت بر آنها اعم از خرید، فروش، مقاطعه، اجاره و استیجاره که به‌نام شهر و شهرداری صورت می‌پذیرد با در نظر‌گرفتن صرفه و صلاح و با رعایت مقررات آئین‌نامه مالی و معاملات شهرداری.
- تصویب اساسنامه مؤسسات و شرکت های وابسته به شهرداری با تأیید و موافقت وزارت کشور.
- تصویب لوایح برقراری یا لغو عوارض شهر و همچنین تغییر نوع و میزان آن با در نظر گرفتن سیاست عمومی دولت که از سوی وزارت کشور‌اعلام می‌شود.
- نظارت بر حسن جریان دعاوی مربوط به شهرداری.
- نظارت بر امور بهداشت حوزه شهر.
- نظارت بر امور تماشاخانه‌ها، سینماها و دیگر اماکن عمومی، که توسط بخش خصوصی، تعاونی و یا دولتی اداره می‌شود با وضع و تدوین‌مقررات خاص برای حسن ترتیب، نظافت و بهداشت این قبیل مؤسسات بر طبق پیشنهاد شهرداری و اتخاذ تدابیر احتیاطی جهت جلوگیری از خطر‌آتش‌سوزی و مانند آن.
- تصویب مقررات لازم جهت اراضی غیر محصور شهری از نظر بهداشت و آسایش عمومی و عمران و زیبایی شهر.
- نظارت بر ایجاد گورستان، غسالخانه و تهیه وسایل حمل اموات مطابق با اصول بهداشت و توسعه شهر.
- وضع مقررات و نظارت بر حفر مجاری و مسیرهای تأسیسات شهری.
- نظارت بر اجراء طرحهای مربوط به ایجاد و توسعه معابر، خیابانها، میادین و فضاهای سبز و تأسیسات عمومی شهر بر طبق مقررات‌موضوعه.
- تصویب نامگذاری معابر، میادین، خیابانها، کوچه و کوی در حوزه شهری و همچنین تغییر نام آنها با رعایت مقررات مربوط.
- تصویب مقررات لازم به پیشنهاد شهرداری جهت نوشتن هر نوع مطلب و یا الصاق هر نوع نوشته و آگهی و تابلو بر روی دیوارهای شهر با‌رعایت مقررات موضوعه و انتشار آن برای اطلاع عموم.
- تصویب نرخ خدمات ارائه شده توسط شهرداری و سازمانهای وابسته به آن با رعایت آئین‌نامه مالی و معاملات شهرداریها با رعایت مقررات مربوط.
- تصویب نرخ کرایه وسائط نقلیه درون شهری.
- وضع مقررات مربوط به ایجاد و اداره میدان های عمومی توسط شهرداری برای خرید و فروش مایحتاج عمومی با رعایت مقررات موضوعه.
- وضع مقررات لازم در مورد تشریک مساعی شهرداری با ادارات و بنگاههای ذی‌ربط برای دایر کردن نمایشگاه های کشاورزی، هنری، بازرگانی‌و غیره با رعایت مقررات مربوط.
- نظارت بر حسن اداره امور مالی شهرداری و کلیه سازمان ها، مؤسسات، شرکت های وابسته و تابعه شهرداری و حفظ سرمایه، دارایی ها، اموال عمومی و اختصاصی شهرداری، همچنین نظارت بر حساب درآمد و هزینه آنها با انتخاب حسابرس رسمی و اعلام موارد نقض و تخلف به شهردار و پیگیری های لازم بر اساس مقررات قانونی.
- شورا موظف است در پایان هر سال مالی صورت بودجه و هزینه خود را‌جهت اطلاع عموم منتشر نماید و نسخه‌ای از آن را جهت بررسی به شورای شهرستان و‌استان ارسال کند.
- واحدهای شهرستانی کلیه سازمانها و مؤسسات دولتی و مؤسسات عمومی‌غیردولتی که در زمینه ارائه خدمات شهری وظایفی را به عهده دارند، موظفند برنامه‌سالانه خود درخصوص خدمات شهری را که در چهارچوب اعتبارات و بودجه سالانه خود تنظیم شده به شورا ارائه نمایند.
- همکاری با شورای تأمین شهرستان درحدود قوانین و مقررات.
- بررسی و تأیید طرح های هادی و جامع شهرسازی و تفصیلی و حریم و محدوده قانونی شهرها پس از ارائه آن توسط شهرداری و ارسال به مراجع ذی‌ربط قانونی‌جهت تصویب نهایی.
وظایف و اختیارات شورای اسلامی شهرستان
وظایف و اختیارات شورای اسلامی شهرستان عبارت است از تصویب طرح های عمرانی پیشنهادی هر محل، در حدود اعتبارات مصوب و با در نظر گرفتن اولویت ها و بررسی نارسایی و اشکالات نهادها و سازمان ها و اعلام آن ها به مسئولان مربوط.
وظایف و اختیارات شورای استان
وظایف و اختیارات شورای استان عبارت است از بررسی و تعیین طرح ها و پیشنهادهای رسیده از شورای هر شهرستان و اعلام آن ها به مقامات مسئول، رسیدگی و اظهارنظر نسبت به برنامه های عمرانی و نیازمندی های شهرستان های تابع استان و ارسال آن ها به مسئولان مربوط و نظارت در اجرای بودجه استان.
وظایف شورای عالی استان ها
وظایف شورای عالی استان ها عبارت است از:
- الف) تهیه و تصویب آیین نامه های داخلی شوراهای اسلامی کشور و ابلاغ آن ها به شوراهای مزبور.
- ب) بررسی نارسایی های نهادها و سازمان های اجرایی و اعلام آن ها به مسئولان مربوط.
- ج) بررسی طرح ها و پیشنهادهای رسیده از شوراهای اسلامی و تصویب و ابلاغ آن ها به مقامات اجرایی.
- د) بررسی و تهیه طرح های تولیدی، صنعتی و کشاورزی، آموزشی، اداری و خدماتی و … که از سوی شوراهای استان ها در جهت جلوگیری از تبعیض و جلب همکاری و ایجاد هماهنگی میان استان هارسیده و تقدیم آن ها به مجلس شورای اسلامی.(مطابف اصل ۱۰۲ قانون اساسی)
- ه) تهیه و تقدیم طرح های اصلاحی در حدود وظایف قانونی خود به مجلس شورای اسلامی.
شوراها در حدود اختیارات خود برخی از تصمیمات را اتخاذ می نمایند. اما امور اجرایی عمدتاً در اختیار دولت و ماموران دولتی در محل ست. از این بابت شوراها وظیفه نظارت و همکاری با دستگاه ها را برعهده خواهند داشت.
